هویت قوم هیون ها بر مبنای اسناد تاریخی

نگارنده: مرتضی حماسی

در باب نام این قوم که چگونه در پهلوی نوشته می شود ، برای نمونه بند 2 این متن دارای این آوانویسی است :

ud pas arjasp <i> xiyonan xwaday azd mad ku wishtasp-sa

و سپس ارجاسپ خیونان خدای خبر آمد که ویشتاسپ شاه …
متن های پهلوی ، گردآوریده جاماسپ جی دستور منوچهر جی جاماسپ آسانا ؛ پژوهش سعید عریان ، تهران : نشر علمی ، 1391 ، صفحه ی 39 .
املای Xiyonan برای این قوم مشاهده می گردد که جمع Xiyon با پسوند -an می باشد . در ترجمه های دیگر متون پهلوی این نام بصورت < هیون > نیز دیده می شود که هر دو املا صحیح است زیرا واکه های ه و خ در متون پهلوی اغلب به یک شکل نوشته می شوند .
بحثی که موضوع این نوشتار است این است که همین قوم با شاهان ساسانی درگیر بوده اند یا خیر ؟ نخست به وقوع حمله ارجاسپ به دیگر متون نگاهی افکنیم :
جاماسپ نامه دَر ِ شانزدهم – فقره 49 :
<< و پس آن مرد چون آن آگاهی شنود ، بت بس سپاه گوند زابل ، به میان ایرانشهر آید و با آن مردمان به آن دشت چنانکه تو گشتاسپ با خیونان سپید ( هون های سفید ) به سپیدزور ( صحرای سفید ) کردی >>
منبع :
زند وهومن یسن و کارنامه اردشیر پاپکان / [ مترجم ] صادق هدایت – تهران : جامه دران – 1383- صفحه ی 124

اکنون همگان خواندند که ارجاسپ از قوم خیونان سفید بوده است . شاهنامه فردوسی نیز بیشتر آن ها را ترکان و هیونان می نامد .
در تاریخ مشهور است که در زمان پیروز ، هیونان به مرزهای شرقی ایران زیاد حمله می کردند تا انوشیروان به تخت نشست و با همکاری شاه ترک ها ، آن ها را شکست داد .
در بندهش آمده است :

<< در شاهی ِ پیروز ِ یزدگردان ، شش سال باران نبود . مردم را بدی و سختی ِ گران رسید . سپس ، خوشنَواز ، هپتالان شاه ؛ آمد . پیروز را کشت و قباد و خواهر ( او ) ، آتشک ( = دکتر تورج دریای این واژه را اردشیر موبد می خوانند ) را به گروگان به هفتالان برد …

تا انوشیروان خسرو قبادان به برنائی آمد ، مزدک را کشت ، دین مزدیسنان را سامان بخشید و آن هیونان را که به ایرانشهر اسب تازی می کردند ، بسپوخت و گذر ( ایشان ) را بست ، ایرانشهر را بی بیم کرد >>
منبع :
بندهش / فرنبغ دادگی – گزارنده مهرداد بهار . – تهران : توس ، 1378 – صفحه ی 141 .

در این جا از شخص به نام < خوشنَواز > به عنوان شاه هپتالی نام برده شده و از قوم < هیونان > همان قومی که با ارجاسپ جنگید ، با همان املاء که قبل تر آوردم ، نام برده می شود .
یوشع استیلیتس در کتابش در سال 502 می نویسد :

Even in our days Peroz, the king of the Persians, because of the wars that he had with the Kushanaye or Huns, very often received money from the Romans

حتی در روزگار ما ، پیروز پادشاه پارسیان ، چون که از جنگ هایی که با کوشنَیا یا هون ها داشت ، غالبا پول از رومی ها دریافت می کرد .

منبع :

A HISTORY OF THE TIME OF AFFLICTION AT EDESSA AND AMIDA AND THROUGHOUT ALL MESOPOTAMIA. Translated by William Wright

پریسکوس اهل پانیوم که در سال 410 میلادی زاده شده است ؛ در کتاب خود می آورد :
When the Romans had replied that they would send help and a man to command it, an embassy arrived from the Persian which announced that they had crushed the Kidarite Huns and had taken their city of Balaam

هنگامی که رومیان پاسخ داده بودند که آن ها می خواهند کمک بفرستند و لشگری به سرکردگی آن ؛ نماینده ای از سوی پارسیان وارد شد که اعلان نمود آن ها ، هون های کیداری را شکست دادند و شهرشان بلعام را گرفته اند .

پریسکوس نام شاه هیونان سفید را کونچَس نوشته است که شکلی دیگر از خوشنَواز است .
So Perozes (for this was the name of the current Persian king) sent to Kunchas, the leader of the Huns

بنابراین پیروز به سوی کونچَس فرمانروای هون ها فرستاد .

منبع :

Priscus , Entered by Keenan Baca-Winters University of California, Irvine

سبئوس مورخ ارمنی قرن هفتم میلادی در فصل اول کتابش می نویسد :

Then king Peroz released upon him many Hun troops, commanding that the rebels be killed with great severity and that all males be put to the sword

پس از آن پادشاه پیروز بر فراز ِ وی سپاهیان زیاد ِ هون با قدرت رها شدند , که شورشیان به سختی زیاد کشته شدند و آن که تمام ِ مردان بوسیله ی شمشیر عذاب گشتند.

منبع :

Sebeos History, Translated from Classical Armenian by Robert Bedrosian, Sources of the Armenian Tradition , New York, 1985

پروکوپیوس این قوم را هپتالی / هیاطله می نامد . وی در کتاب اول – فصل سوم – بند اول می نویسد :

At a later time the Persian King Perozes became involved in a war concerning boundaries with the nation of the Ephthalitae Huns, who are called the White Huns, gathered an imposing army and marched against them

در زمانی بعد ؛ پیروز پادشاه ِ پارسی درگیر ِ جنگی مربوط به مرزها شد ، با قوم ِ هون های هفتالی که هون های سفید نامیده هستند .

منبع :
History of the Wars , Trans. H. B. Dewing. Loeb Classical Library Cambridge: Harvard Univ. Press, 1914

در کتاب تاریخی سریانی موسوم به ” تاریخ ادسا ” که به صورت وقایع نگاری نوشته شده است ، نام این قوم در آن هون نوشته شده است که به مرزهای شرقی روم حمله می کردند .
And in the month of Tammuz (July) of the same year, the Huns crossed over to the territory of the Romans

و در ماه ِ تَموز ( جولای ) همان سال ، هون ها سوی ِ رومیان گذشتند .

رک :
The Chronicle of Edessa, L 40

در تاریخ تئوفیلکت سیموکاتا ؛ مورخ بیزانسی ، مطلب جالبی آمده است . همان گونه که در متن های ایرانی این قوم را از ترکان معرفی کرده اند ، در این کتاب نیز این موضوع آمده است .
Accordingly, after the Huns, who dwell towards the north-east and whom it is customary for Persians to call Turks, had been outfought exceedingly mightily,

بنابراین ، پس از آن هون ها که نزدیک به شمال شرق مقیم هستند و آنان برای پارسیان به نام گزاری ِ ” ترک ها ” مرسوم هستند ؛ با قدرت ِ زیاد پیروز گشته بودند .

منبع :

Theophylact Simocatta and the Persians, Warren Soward California State University, Fullerton

در تاریخ طبری آمده است :

<< فیروز سوی قوم هیطالیان رفت که بر تخارستان تسلط داشتند و در اول پادشاهی خویش تایید آن ها کرده بود به سبب آن که وی را بر ضد برادر کمک داده بودند . چنان که گویند این قوم روش قوم لوط داشتند و فیروز روا نداشت آن دیار را به دست آن ها واگذارد و به جنگشان رفت که او را بکشتند و چهار پسر و چهار برادر وی نیز در این جنگ ها کشته شدند که همگی عنوان شاهی داشتند و هیطالیان بر تمام خراسان تسلط یافتند و یکی از پارسیان به نام سوخره که اهل شیراز بود سوی آن ها رفت >> .
منبع :
تاریخ طبری ، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده ، انتشارات اساطیر ، چاپ دوم : 1362 ، صفحه ی 629

همگی مشاهده کردیم که قومی هیون های سفید ، مربوط به مشرق ایران بوده اند که البته از سوی شمال غربی ایران نیز یورش می آوردند و بدین خاطر نیز انوشیروان سدی در قفقاز برای این کار ساخت که اسکندر قبلا در آن جا طبق نوشته بار ابریوس از آهن ساخته بود و این سد همان سدی است که ابوریحان گفت در شمال غربی آبادان ِ جهان است .
قوم هیون هایی که با گشتاسپ جنگیدند ؛ با همان املای نامشان ” هیونان ” در بندهش آمد که همان ها توسط انوشیروان سرکوب گشتند .
تا انوشیروان خسرو قبادان به برنائی آمد ، مزدک را کشت ، دین مزدیسنان را سامان بخشید و آن هیونان را که به ایرانشهر اسب تازی می کردند ، بسپوخت و گذر ( ایشان ) را بست
و همچنین مشاهده نمودیم که این قوم را هیونان سفید نیز می خواندند که در اسناد کلاسیک رومی و یونانی این را به عینه دیدیم .

در زمانی بعد ؛ پیروز پادشاه ِ پارسی درگیر ِ جنگی مربوط به مرزها شد ، با قوم ِ هون های هفتالی که هون های سفید نامیده هستند .
با تمام این سخنان چگونه این خانم رفته اند و این قوم را برابر با یونانیان کشف کرده اند ؟! تمام اسناد و مدارک آن ها را ترک می داند . خود شخص فردوسی بزرگ که ایشان تمام کتابشان را تاریخ ِ محض می داند ، آن قوم را تُرک معرفی کرده است . در خود متن یادگار زریران به محل هیون ها اشاره ای شده است :
ānōh pad xutan ī was razūr ud murv ī zarduštān kē nē kōf ī burz ud nē war zofr , bē pad ān dašt ī hāmōn aspān nēw payān wizārišn ašmā az ānōh āyēd tā amā az ēdar āyēm ud ašmā wēnēd , amā ašmā wēnēm

آن جا به ختن بس بیشه و مرغ زردشتان که نه کوه بلند و نه دریاچه ژرف دارد ، فقط در آن دشت هامون ، اسبان نیکو پی باید ( نتیجۀ نبرد را ) گزارش کنند .

شما از آن جایید که هنگامی که ما ( نیز ) ار ایدر آییم ، و شما ما بینید ( و ) ما شما را بینیم .
منبع :
متن های پهلوی ، گردآوریده جاماسپ جی دستور منوچهر جی جاماسپ آسانا ؛ پژوهش سعید عریان ، تهران : نشر علمی ، 1391 ، برگۀ 40 و 169 .

لینک این مطلب در تالار گفتمان تاریخی تاریخ فا: