محدوده حکومتی ساسانیان در زمان حمله اعراب
نگارنده: حامد محمدپور
یعقوبی محدوده حکومتی ساسانیان را در زمان حمله اعراب، شامل چهار ناحیه اصلی خراسان، جبل (جبال)، فارس و اهواز و عراق (بین النهرین) می داند و هر کدام از این نواحی را تحت حکومت اسپهبدی (سپهسالار) جداگانه ذکر می کند. وی شهرهای مختلفی را از قرار زیر برای این نواحی بیان می نماید:
1. ناحیه (کور) خراسان شامل شهرهای نیشابور، هرات، مرو، مرورود، فاریاب، طالقان، بلخ، بخارا، بادغیس، غرجستان، طوس، سرخس، جرجان و باورد (ابیورد). استاندار این ناحیه را اسپهبد خراسان می نامیدند.
2. ناحیه جبل شامل شهرهای طبرستان، ری، قزوین، زنجان، قم، اصفهان، همدان، نهاوند، دینور، حلوان، ماسبذان، مهرجانقذق، شهر زور، صامغان و آذربایجان. به استاندار این ناحیه اسپهبد آذربایجان و کرمان می گفتند.
3. ناحیه فارس و اهواز شامل شهرهای اصطخر، شیراز، رجان، نوبندجان، گور (فیروزآباد)، کازرون، فسا، دارابجرد، اردشیر خره و شاپور از منطقه فارس و جندی شاپور، شوش، نهرتیری، مناذر، شوشتر، ایذه و رامهرمز از منطقه اهواز که به عامل هر دو ناحیه، اسپهبد فارس می گفتند.
4. ناحیه عراق شامل 48 منطقه کوچک تر (طسوج) می گشت که اسامی بعضی از آن ها چنین است: بادوریا، انبار، بهرسیر، زاب (اعلی، اسفل و اوسط)، میسان، کوثی، بابل، جلولا، نهروان (اعلی، اوسط و اسفل) و مدائن. به عامل این ناحیه، اسپهبد مغرب می گفتند. (1)
گر چه در بعضی از نوشته های معاصران و به ویژه خاور شناسان، مناطقی چون ارمنستان، سیستان، خوارزم، سغد و مکران نیز جزء قلمرو ساسانیان محسوب شده است. (2) اما این نوشته ها تصریح براین نکته ندارند که ساسانیان همه این نقاط را در زمان حمله مسلمانان در اختیار داشته اند. چنان که این احتمال نیز وجود دارد که این مناطق نه به عنوان توابع بلکه به عنوان دست نشانده ها و یا حتی هم پیمانان ساسانیان مطرح باشند.
هم چنین به وسیله سخن «لسترنج» که از قول جغرافی دانان عرب، ایالت قهستان و سیستان را از توابع خراسان می داند، نمی توان به یعقوبی ایراد گرفت، زیرا نوشته لسترنج ناظر به بعد از فتوحات و تقسیم بندی های زمان عباسیان است. (3)
پی نوشت:
1. احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی (دارصادر، بیروت) ج 1، ص 176-177.
2. آرتور کریستین سن، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی (چاپ نهم: تهران، دنیای کتاب، 1374) ص 202.
3. لسترنج ، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان (چاپ چهارم: تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1373) ص 377.
