برگزیده متن انجیل مرقیون

نگارش و پژوهش : مرتضی حماسی

محصولی از تیم پژوهشی تاریخفا

پاییز 1393

پیشگفتار :

« انجیل مرقیون » ، نامِ یکی از انجیل های غیر رسمی است که شامل کتاب ها و رساله های عهد جدید نبوده است و به دست پیروان ناستیک ها و گنوسی ها نوشته شده است . این انجیل با یادکردِ نازل شدنِ عیسی مسیح از آسمان در سال پانزدهم سلطنت تیبریوس ، امپراطور روم آغاز می یابد . به جز کتاب های عهد جدید و رساله های غیر رسمی ؛ متن های تاریخی نیز به هم عصر بودنِ عیسی مسیح و تیبریوس سزار اشاره کرده اَند ، مانند تاسیتوس تاریخ نگار رومی ( 55 – 120 میلادی ) می نویسد : « کریستس ( = مسیح ) در زمان سلطنت تیبریوس به توسط یکی از حکمرانان پنطیس پیلاطس سخت ترین مجازات ر متحمل گردید » . (1)

در این انجیل ، مانند انجیل های چهارگانه به شرح زندگی و حوادثی که برای عیسی مسیح رخ می دهد پرداخته شده است که مانندِ انجیل های چهارگانه به ماجرای درمان مردم و بیرون راندن ارواح پلید از تن مردم و شفا دادن جزامی ها تمثیل هایی که از زبان عیسی گفته می شود و همچنین نیایش روح القدس و شرح خیانت یهودای اسخریوطی و سپس مصلوب شدنِ عیسی مسیح پرداخته می گردد .

در این متن و دیگر انجیل های گنوسی ، مانند انجیل های رسمی به الوهیت عیسی مسیح صراحتا پرداخته شده است . مسئلۀ الوهیت عیسی مسیح نیز در اخبارِ تاریخی نیز نشانه هایی دارد ، چنانچه پیروان عیسی در صدر مسیحیت ، عیسی را مانندِ خدا ستایش می کردند و در این زمینه پلین جوان تر ( Pliny the Younger ) ( 61 – 113 میلادی ) در نامه ای که به طراژان امپراطور روم نوشته بود ، این گونه می نویسد :

« بین مسیحیان بیطانیه ( Bithynia ) معمول است که جمع شوند و به مسیح چون به خدا سرود بخوانند (» . (2

این انجیل با نامِ « انجیل خداوندگار » ، به روایت مرقیون بر اساس ترجمۀ جیمز هَملین هیل ( James Hamlyn Hill ) است که خود از روایتِ اوگوست هان ( August Hahn ) بهره برده است . این متن توسط دانیال ماهر ( Daniel Mahar ) ویرایش شده است . (3)

انجیل مرقیون به خاطر مفصل بودنش ، در اینجا برگزیده ای از این متن را در اینجا خواهیم آورد که این متن توسط استاد ابوالقاسم اسماعیل پور گزینش و شماره گذاری شده است و در کتاب « ادبیات گنوسی » در شش باب به تحریر در آمده است .

جهت مشاهده ادامه این جستار به لینک زیر در تالار گفتمان تارخ فا ، مراجعه کنید:

برگزیده متن انجیل مرقیون

تاریخ فا ، مرجع تاریخ و تمدن ایران و جهان باستان

آشنایی با تثلیث در مسیحیت

نگارنده: جان

برای آشنایی عزیزان ایرانی با درک صحیح از موضوع تثلیث مقاله ای کوتاه و مختصر و مفید را برای شما قرار میدهم تا مطالعه کنید.

تصویری از مقدمه آغازین این مقاله:

حجم:89 کیلوبایت
فرمت :PDF
دانلود از سرور تاریخفا

فصل های دو و سه قرنتنیان

فصل های دو و سه قرنتنیان چنین میگویند :

نگارنده شهرام روشنگر

۲

موعظۀ پولُس و حکمت دنیوی

۱من نیز ای برادران، هنگامی که نزد شما آمدم، راز خدا را با فصاحت و حکمت بشری به شما اعلام نکردم.۲زیرا برآن بودم در مدتی که بین شما هستم، چیزی جز عیسی مسیح ندانم، آن هم عیسای مصلوب.۳و من با ضعف، و با ترس و لرز بسیار نزد شما به سر بردم.۴و پیام و وعظ من نه با کلمات گیرای حکیمانه، بلکه با برهانِ قدرتِ روح بیان شد،۵تا ایمان شما نه بر حکمت بشری، بلکه بر قدرت خدا مبتنی باشد.

حکمت پنهان خدا

۶امّا در عین حال، ما در میان بالغان از حکمت سخن میگوییم، امّا نه از حکمتی که متعلق به عصر حاضر یا حکمرانان این عصر باشد که محکوم به زوالند،۷بلکه از حکمت پنهان خدا سخن میگوییم که از دیده ها نهان است و خدا آن را پیش از آغاز زمان، برای جلال ما مقرر فرموده است.۸امّا هیچیک از حکمرانان عصر حاضر این حکمت را درک نکردند، زیرا اگر آن را درک کرده بودند، خداوندِ جلال را بر صلیب نمیکردند.۹چنانکه آمده است:

«آنچه را هیچ چشمی ندیده،
هیچ گوشی نشنیده،
و به هیچ اندیشه ای نرسیده،
خدا برای دوستداران خود مهیا کرده است.»

۱۰زیرا خدا آن را توسط روح خود بر ما آشکار ساخته، چراکه روحْ همه چیز، حتی اعماق خدا را نیز میکاود.۱۱زیرا کیست که از افکار آدمی آگاه باشد، جز روح خود او که در درون اوست؟ بر همین قیاس، فقط روح خداست که از افکار خدا آگاه است.۱۲ولی ما نه روح این دنیا، بلکه روحی را یافته ایم که از خداست تا آنچه را خدا به ما عطا کرده است، بدانیم.۱۳و از همین سخن میگوییم، آن هم نه با کلماتی که آموختۀ حکمت بشری باشد، بلکه با کلماتی که روح میآموزد؛ و بدینسان حقایق روحانی را با کلماتی روحانی بیان میکنیم.۱۴امّا انسان نفسانی امور مربوط به روح خدا را نمیپذیرد زیرا در نظرش جهالت است، و قادر به درکشان نیست، چراکه قضاوت درست دربارۀ آنها تنها از دیدگاهی روحانی میسّر است.۱۵امّا شخص روحانی دربارۀ همه چیز قضاوت میکند، ولی هیچکس نمیتواند دربارۀ او قضاوت کند.
۱۶«زیرا کیست که از فکر خداوند آگاه باشد
تا بتواند او را تعلیم دهد؟»
ولی ما فکر مسیح را داریم.

۳

حکمت دنیوی و نگرش نادرست به رسولان

۱امّا ای برادران، من نتوانستم با شما همچون اشخاصی روحانی سخن بگویم بلکه همچون اشخاصی نفسانی سخن گفتم، یعنی مانند کسانی که در مسیح، کودکِ نوزادند.۲من به شما شیر دادم نه گوشت، زیرا آمادگی آن را نداشتید و هنوز هم ندارید،۳چراکه هنوز نفسانی هستید. وقتی در میان شما حسد و جدال هست، آیا نشان آن نیست که نفسانی هستید؟ آیا مانند انسانهای معمولی رفتار نمیکنید؟۴زیرا وقتی کسی میگوید: «من به پولُس تعلق دارم،» و دیگری میگوید: «من متعلق به آپولُس هستم،» آیا انسانهایی معمولی نیستید؟
۵مگر آپولُس کیست؟ پولُس کیست؟ آنان فقط خادمانی هستند که خدا به هر کدام وظیفه ای سپرده تا شما به واسطۀ ایشان ایمان آورید.۶من بذر را کاشتم و آپولُس آن را آبیاری کرد، امّا خدا بود که موجب رویش آن شد.۷پس نه کارنده کسی است و نه آبیاری کننده، بلکه فقط خدا که رویاننده است.۸آن که میکارد و آن که آبیاری میکند، هر دو یک هدف دارند و هر یک به فراخور محنتی که میکشند، پاداش خواهند یافت.۹ما فقط همکارانی هستیم متعلق به خدا، و شما مزرعه و ساختمانی متعلق به خدایید.
۱۰با فیضی که خدا به من بخشیده است، همچون معماری ماهر پی افکندم و دیگری بر آن پی، ساختمان میسازد. امّا هرکس باید آگاه باشد که چگونه میسازد.۱۱زیرا هیچکس نمیتواند جز آن پی که نهاده شده است، پی دیگری بگذارد، و آن پیْ همانا خود عیسی مسیح است.۱۲اگر کسی بر این پی ساختمانی از طلا یا نقره یا سنگهای گرانبها یا چوب یا علف یا کاه بسازد،۱۳آشکار خواهد شد که چه کرده است، چراکه آن «روز» همه چیز را ظاهر خواهد ساخت. زیرا آتش نتیجۀ کار را آشکار کرده، کیفیت کار هرکس را خواهد آزمود.۱۴اگر آنچه بنا کرده است باقی بماند، پاداش خود را خواهد یافت.۱۵امّا اگر بسوزد، زیان خواهد دید؛ و هرچند خودْ نجات خواهد یافت، امّا همچون کسی خواهد بود که از میان شعله های آتش جان به در برده باشد.
۱۶آیا تشخیص نمیدهید که معبد خدایید و روح خدا در شما ساکن است؟۱۷اگر کسی معبد خدا را خراب کند، خدا نیز او را هلاک خواهد کرد؛ زیرا معبد خدا مقدّس است و شما آن معبد هستید.
۱۸خود را فریب مدهید. اگر کسی از شما خود را با معیارهای این عصر حکیم میپندارد، برای اینکه براستی حکیم باشد، باید جاهل گردد.۱۹زیرا حکمت این دنیا در نظر خدا جهالت است. چنانکه نوشته شده: «حکیمان را به تَرفند خودشان گرفتار میسازد.»۲۰و باز نوشته شده است: «خداوند میداند که افکار حکیمان باطل است.»۲۱پس دیگر کسی به انسانها فخر نکند. زیرا همه چیز متعلق به شماست،۲۲خواه پولُس، خواه آپولُس، خواه کیفا، خواه دنیا، خواه زندگی، خواه مرگ، خواه زمان حال و خواه زمان آینده، همه و همه از آنِ شماست۲۳و شما از آنِ مسیح اید و مسیح از آنِ خداست.

انجیل حقیقت چیست ؟

یکی از آثاری که در مجموعه ای قرار دارد که در نجع حمادی کشف شد، نوشته ای است به نام «انجیل حقیقت» (NHLE, pp. 37 – 49) . نویسنده این کتاب از پیروان والنتینوس یا شخص او بوده است. این کتاب شباهت زیادی به شکل و صورت اناجیل موجود ندارد و به همین سبب برخی حتی نام گذاری را نادرست شمرده اند. این نوشته نیز محتوی تعالیم گنوسی والنتینوس است و تعالیم زیادی را درباره مسیح شناسی خاص این گروه در بردارد. این کتاب در قرن دوم در اسکندریه به زبان یونانی نوشته و بعداً به قبطی برگردانده شده است. یکی از نخستین آباء کلیسا به نام ایرنائوس که در حدود سال 180م. کتابی در رد و طرد گنوسیان نگاشت از این انجیل نام می برد. سنت انجیل نویسی در مسیحیت آن زمان وجود داشته و والنتینوس نیز همگام با این سنت، انجیلی نوشته است. این رساله، به رغم آنکه “انجیل” خوانده شده تفاوت آشکاری با انجیلهای عهد جدید دارد. زیرا، بر خلاف انجیلهای عهد جدید، به کارها و سرگذشت حضرت عیسی نمی پردازد بلکه، انجیل به معنی دقیق کلمه، یعنی بشارت یا “اخبار نیکو” دربارة عیسی و پسر ابدی و الهی و “کلمه” است که “پدر” را آشکار می سازد و شناخت، مخصوصاً خود شناسی را یاد می دهد. گنوسیان با این خودشناسی در می یابند که چه کسانیند و از کجا آمده اند و به کجا می روند و در می یابند که اصولاً خود، پسران این “پدر”ند و اصلی الهی دارند. آغاز از خداست و انجامشان به خدا منتهی می شود. از نظر گنوسیان، آدمی با این شناختی که به خویشتن می یابد به بهجت و کمال می رسد و با آن می تواند از ظلمت دیجور جهل و بی خبری به حیات پر سرور و وصال با “پدر” نائل آید.

وجود خدایی خیرخواه که با وحی شناخته می شد، یا به تعبیر فلاسفه یونان، وجود مبدأ نخست کامل مطلق که با تحقیقات متافیزیکی شناخته می شد، نقطه شروع تمام نظامهای هستی شناسی بود. این فرضهای اساسی، مسائل اجتناب ناپذیری را به وجود آورد که عبارتند از: شر از کجا آمد و ارتباطش با خیر چیست؟ چگونه کمال، نقض را به وجود آورد؟ چگونه یک واقعیت تغییر ناپذیر ابدی، جهان مخلوق فانی را به وجود آورد؟ در اینجا سری از اسرار نهفته که ورای قلمرو عقل آدمی است؛ ولی هر دینی سعی می کند که برای آن توضیحی ارائه دهد. معرفت، «gnosis» که گنوسی ها اسمشان را از آن گرفته اند، معرفت همین سر بود و اساس اعتقاد گنوسی این بود که این معرفت در واقع ورای عقل انسان متعارف است. گنوس ها مدعی بودند که برخی این معرفت را دارند و آن را به طبایع انسانی که مستعد دریافت باشند، فقط به صورت رمزی می دهند. نظام گنوسیسی ای که والنتینوس ارائه کرد، برخلاف نظام مرقیون جهان شناسی منظمی دارد و چگونگی تکوین عالم را شرح می دهد و دارای صبغه ی فلسفی است.

والنتینوس عالم الهی را ملأ اعلی (Pleroma) نامید. جایی که موجودات الهی یا خدایان (aion) قرار دارند. عالم الهی از جهان و صانعش جداست. خالق عالم مادی جایی در ملأ اعلی ندارد. بین خدایان ملأ اعلی سلسله مراتب حاکم است و بالاتر پایین تر را به طرفین صدور ایجاد می کند. در هر مرتبه زوجی از موجودات الهی وجود دارد. اصل همه چیز و در ابتدا «قبل از آغاز» یا «قبل از پدر» یا «گرداب» قرار دارد. او غیر قابل درک است. همراه او خدایی مؤنث است به نام «فکر» یا «لطف» یا «سکوت». از این جفت فکر (nous) (مذکر) و حقیقت (مؤنث) صادر می شوند. از زوج دوم کلمه (logos) (مذکر) و حیات (مؤنث) به وجود می آیند و از این دو انسان (مذکر) و کلیس (مؤنث) ایجاد می گردند. از این 30 موجود الهی ملأ اعلی تشکیل می گردد. آخرین موجود الهی مؤنث حکمت (Sophia) است.

حکمت بیشتر از مرتبه ی خود خواست و کبر ورزید. او خواست عظمت «قبل از پدر» و اصل همه چیز را بشناسد. این غیر قابل قبول بود. «مرز» که ناظم ملأ اعلی بود حکمت را تسلی داد. او را از این کار منصرف کرد و به او فهماند که اصل اول غیر قابل درک است. حکمت از میل مفرط و هوس شناختن «قبل از آغاز» باردار شد. از او موجودی بد شکل ظلمانی به دنیا آمد و چون از جفت حکمت نشأت نگرفته بود حرامزاده خوانده شد. این موجود از ملأاعلی رانده شد. او پس از خارج شدن از ملأ اعلی اصل خود را فراموش کرد و به خلق عالم مادی پرداخت. البته چون فرزند حکمت بود، مقداری از نور الهی را در خود داشت. با قسمت ظلمانی خود عالم مادی و جسم انسان را خلق کرد و با نوری که از مادرش به ارث برده بود روح انسان را آفرید.

اسطوره های والنتینیوسی که به نظر شرک و چند خدایی می نماید، حتی به نظر ایرنئوس و هیپولیتوس، متافیزیکی اند و برای شخصیت دادن به کیفیت های انسانی و اندیشه های انتزاعی به کار رفته اند. تلاش برای تبیین اینکه چگونه شر وارد جهان شد، گهگاه به صورت اسطوره ای که سقوطی کیهانی در خطا را مطرح می کرد، عرضه می شد. در اسطوره والنتینیوسی سقوط، بر خلاف داستان آدم و حوا در سفر پیدایش، قبل از خلقت در جهان رخ داده است. ممکن است سقوط شیطان عهد قدیم و فرشتگان متمردی که او به کار می برد، مشابه به حساب آیند.

این نظریه گنوسی که ماده دشمن خیر است، از فلسفه یونان و تعلیمات شرقی و ثنویت زرتشتی آمد. این امر مشکل را باز هم حادتر کرد؛ نه تنها از این جهت که چگونه کمال می تواند نقض را به وجود آورده باشد، بلکه چگونه می تواند به نحوی از آنجا با آن ارتباط داشته باشد. در نظام والنتینیوسی، موجود قبل از آغاز، بی توز (Bythos ) لجه بی انتهای بی کیفیت- نامیده می شد (سفر پیدایش، 1 :1 و 2). اندیشه (Thought )، که همچنین فیض (Grace ) و آرامش (Silence) نامیده می شد و اصل مونث بود، همراه با بی توز، عقل (mind ) و حقیقت (Truth ) را به وجود آوردند؛ و این چهار اصل یا قدرت، اصل همه چیزند. از اینها قدرتهای دیگری که به «آین ها» (Aeons ) معروف بودند، به وجود آمدند. اینها جفت جفت یعنی نر و ماده، اصلهای فعال و منفعل بودند. اصل سی ام اینها «سوفیا» (مخیل به حکمت) نامیده می شد. خطای سوفیا باعث سقوط شد و جهان ما را به وجود آورد.

نوشته هایی که در آن زمان رایج بودند، مانند ادبیات حکمت آمیز عهد قدیم و آثاری از یک نویسنده که به «شبان هرماس» معروف بود، مردم را به شخص انگاری کیفیات به گونه ای عادت داده بودند که احتمالا اسطوره را راحت تر از ما می پذیرفتند. در اسطوره والنتینیوسی، «سوفیا» از درک محدودیتهایش عاجز است و سعی می کند به سوی پدر همه (خدا) باز گردد. او نمی تواند این عمل را انجام دهد. او به وسیله «هوراس» (مرز، حد) منع می شود. ( در کتاب اعمال یوحنا، که یکی از اناجیل گنوسی اپوکریفایی است، این عبارت آمده است: «حد موثر واقعی جدا کننده همه چیز است» ) سوفیا در غم خود «ایلدبوث» (شیی بی شکل ) را متولد کرد که از او جهان مادی ما آمد. اساس این اسطوره این است که، هر چند ماده ( ماده جهان ما ) بر غم و جهل مبتنی است، ولی از سوفیای مادر، اخگرهایی از نور ابدی و روحانی آمدند و در جهان مادی زندانی شدند.

دشمنی بین ماده و روح نوعی از ثنویت مبتنی بر تناقض است که در بسیاری از نظامهای دینی وارد شده است. این نوع ثنویت نقشی در تعلیمات ایرنئوس نداشت. بسیاری از ردهای او نسبت به گنوسی گری بر این اصل مسیحی که از عهد قدیم گرفته شده، مبتنی است که: خدای خالق جهانی ساخت که خوب بود. «و خدا دید هر چیزی را که ساخته بود و دید که آن خیلی خوب است» ( سفر پیدایش، 1 :31 ) از این نتیجه می گیریم که بدنهای ما هم خوب است.

گنوسی ها را چگونگی درکشان نسبت به مفهوم خدای خالق به صورت بسیار واضحی، از راست کیشی جدا کرد. با وجود این، برداشت آنان می بایست برای شنوندگان یونانیشان قابل فهم تر از کسانی باشد که بر متون مقدس یهودی تکیه داشتند. گنوسی ها اغلب خدای عهد قدیم را با خالق جهان مادی، که به نظر آنها قدرتی پایین تر از پدر همه بود، یکی می گرفتند. در نظام والنتینیوسی خدای خالق محدود به جهل و در بسیاری از نظامهای گنوسی دیگر بسیار بدخواه بود. ولی همه نظامها بین موجود اول ناشناخته و ناشناختنی و این قدرت پایین تر که مسئول جهان مادی بود، فرق می گذاشتند. بنابر نظر والنتینیوس، اصل ابدی که منشأ همه چیز است، جهان را از عدم خلق نکرد؛ بلکه همه چیز را در درون خود داشت. او تجلیاتی به وجود آورد و آنها هم به نوبه خود تجلیاتی به وجود آوردند که حتی از منشأ خود هم بیشتر گسترش می یافتند. جهل آنها نسبت به منشأ خود با زیاد شدن فاصله آنها از منشأ ابدی شان، مدام رو به تزاید بود، به گونه ای که ورود خطا اجتناب ناپذیر بود و سرانجام سبب جهان ما شد. اسطوه سقوط «سوفیا» برای شرح این تعلیم به کار می رفت.

در کتاب انجیل حقیقت چنین گفته شده است: «جهل نسبت به پدر، ترس و وحشت را به وجود آورد؛ بنابراین خطا آمد و فراموشی را ساخت». به نظر گنوسی ها، اندیشه تعداد همواره رو به تزاید وسایط، بین یک موجود کامل تغییر ناپذیر و جهان اشیای مادی متنوع، بر روی ورطه پیوند ناپذیر بین روح خالص و ماده، پل زده است. و مفهوم تجلیات رو به تزاید که بیشتر و بیشتر از منشأ خود جلو می رفتند، جواب گنوسی ها به این مسأله بود که چگونه خطا وارد جهان شد. باسیلدس که یک معلم دیگر گنوسی و دارای مکتبی در اسکندریه بود، نیز عقیده به تجلیات، یعنی انتقال حیات از طریق موجودات واسطه به انسان، را تعلیم می داد.

این عقیده هرگز تعلیم کلیسایی نگردید؛ ولی یک سلسله مراتب نزول کننده از قدرتهای آسمانی به وسیله دیونیسیوس آرئوپاجایت، که نویسنده رمزی قرن پنجم بود، توصیف شد و از طریق او وارد نوشته های روحانی قرون وسطی گردید. ریشه نظام باسیلدس احتمالا با دین زرتشت مرتبط بود، نه با مسیحیت درباره او گفته شده که نوشته است: «در ابتدا نور و ظلمت بودند که جدای از هم وجود داشتند و خلق نشده بودند»؛ و اینکه در جهان ما عمدتا ظلمت است که پرتوی از نور بر آن تابیده است. ولی در بیانی که او از امکان رهایی انسان از این ظلمت کرده است آثاری از تعلیمات مسیحی وجود دارد و اصطلاحات مسیحی به کار رفته است.

نظام خلقت شناسی والنتینیوسی، مانند تعلیمات باسیلدس، تنها از جهت ارتباطش با رشد روحانی انسان اهمیت دارد. با سقوط «سوفیا» مقداری بذر از منشأ الهی او (اخگری از نور) در انسان گنوسی کاشته شد. بنابراین، روح او برای رهایی از این زندان جهان پست، به سوی خداوند ناله می کرد. هدف اهل معرفت این بود که این اخگر را به منبع خود برگردانند و هدف تعلیمات گنوسی این بود که راه دستیابی به آن را نشان دهند.

تعریف والنتینیوسی از معرفت «آزاد سازی انسان درونی روحانی » است. گنوسی ها به این «معرفت دارند» که آنها در اصل موجودات روحانی هستند، ولی اکنون آمده اند که در نفس و بدن زندگی کنند. هدف آنها بازگشت به جهان روحانی است. معرفت نفس کلید است. «او یک گنوسی است؛ چون او از طریق مکاشفه، نفس واقعی خود را می شناسد» ( این گفته یک نویسنده گنوسی است که در کتاب گنوسی گری و مسیحیت نخستین از آر. ام. گرانت آمده است. )

هیپولیتوس در کتاب بیان تعالیم فلسفی موعظه ای را از یک گنوسی به نام «مونوئیموس» نقل می کند: «جستجوی خدا و خلقت را رها کن… با شروع از خودت او را جستجو کن. بفهم که در درون تو کیست که هر چیز را مال خودش می گرداند و می گوید: خدای من، عقل من، فکر من، نفس من، بدن من ». منبع غم، شادی، عشق و نفرت را بفهم. بفهم که چگونه چنین می شود که شخص بدون اراده تماشا می کند، بدون اراده عشق می ورزد. اگر به دقت این موضوعها را بررسی کنی، او را در درون خودخواهی یافت». پس از چندی انسان در این جهان خود را غریبه می یابد و دلتنگی می کند. مسیح که یکی از خدایان ملأ اعلی است به زمین می آید و انسان را با اصل خود آشنا می کند. در حالی که مرقیون نجات را برای همه ی انسانها می دانست، والنتینوس عرفان و نجات را برای گروهی از آدمیان ضروری می دانست. او انسانها را به سه دسته تقسیم کرد: انسانهایی که حاکمیت ماده (hylè) هستند، اینها نجات نمی یابند و برای همیشه محکومند. منظور والنتینوس عوام مردم و بیشتر کسانی که به ادیان رومی اعتقاد داشتند و یهودیان بود. دسته ی دوم کسانی هستند که تحت تأثیر نفسند (psychè). عرفان و نجات برای این گروه است. والنتینوس در این گروه بیشتر مسیحیان را قرار می دهد. دسته ی سوم انسانهای روحانی هستند که تحت تأثیر روح (pneuma) قرار دارند. این گروه از ابتدا جزء نجات یافتگان و احتیاجی به عرفان و دخالت مسیح برای نجات ندارند. در هر صورت انسانی که به اصل خود معرفت می یابد، دیگر از این جهان نیست. او به اصل خود برمی گردد و با نورالانوار در ملأاعلی متحد می شود. بدین ترتیب ملأ اعلی بازسازی شده و همه چیز به نظم نخستین باز می گردد و دوباره سکون و آرامش حکمفرما می شود.

در تعلیمات والنتینیوس و اغلب نظامهای گنوسی، یک منجی از آسمان آمده بود تا بخش جاودان انسان را آگاه کند و رهایی بخشد و او را از بازگشت به این جهان گناه آلود، پس از مرگ بدنی، نجات دهد؛ زیرا، بر طبق آنچه از نوشته های گنوسی بر ما معلوم است، آنها ظاهرا به چرخه تولد دوباره معتقد بوده اند. نجات از طریق یک منجی که به زمین آمده و به منظور هدایت، راهش را به عقب، به سوی پدر همه یافته است، مرکز گنوسی گری والنتینیوسی بود. «او یک طریق گردید، یک معرفت، یک کشف و یک تصدیق» (انجیل حقیقت). این منجی که بخشی از اسطوره گسترده گنوسی بود که منشأ جهان و انسان را تبیین می کرد، عیسی نامیده می شد؛ «او نخستین سری بود که به واسطه او همه تجلیات به وجود آمدند». این آین (عیسی) که خلاصه همه کمالات الهی بود، در رحم باکرده نزول کرد و بدینسان وارد بدن مسیح زمینی شد. بنابراین، عیسی دو شخصیت داشت: مسیح نفسی که مانند یک انسان ظاهر شد و عیسای ساکن شده، که فقط برای گنوسی واقعی قابل شناخت بود. «انسانهای مادی نسبت به او بیگانه اند و حضور او را کشف نکرده و او را نشناخته اند… پسر محبوب، کلمه مجسد، آمد تا برای «آین ها» معرفت کتاب زندگی را کشف کند، تا تعلیم دهد، تا رنج ببرد و بمیرد او در یک مکتب تعلیم می داد. خردمندان دروغین او را آزمایش کردند، اما کودکان خردسال به سوی او آمدند. هنگام مرگ او خود را از این کهنه مندرس برهنه کرد، او لباس فناناپذیری پوشید» (انجیل حقیقت).