رفاه و تامین اجتماعی در عصر هخامنشیان

  نگارنده: حامد محمدپور

عصر هخامنشی با اینکه تاریخ باستان ما را در بر می گیرد اما اثراتی از تامین و رفاه اجتماعی به صورت نظم یافته در آن دیده می شده است.

اگر رفاه و تامین اجتماعی را مجموعه‌ای از: قوانین و مقررات، برنامه‌ها، خدمات اجتماعی، اقدامات عمرانی، كمك‌های اجتماعی، ارائه خدمات رایگان به نیازمندان، خدمات بهداشتی، گسترش آموزش و پرورش، اعطای معاش دوران بیكاری، تامین نیازهای سالمندان، ناتوانان، تهیدستان، حمایت از مادران و كودكان، زنانی بی‌سرپرست ، بیمه و بیمه بیكاری و از كارافتادگی، كاهش فقر، كمك به معلولان، برقراری عدالت و قضاوت عادلانه و ایجاد امنیت و كشوری عادلانه و همچنین مقابله با آثار و نتایج چهار نوع رنج اجتماعی مشترك بشر یعنی: بیكاری، بیماری، بی‌چیزی و فقر و ناتوانی و ضعف است در نظر بگیریم كه موضوع اصلی رفاه و تامین اجتماعی است  و از ویژگی‌های “دولت رفاه” می‌باشد، باید بگوییم كه در عصر هخامنشیان تا حد بسیار زیادی و در مقایسه با وضعیت امروزی كشور خودمان و بسیاری از كشورهای جهان به خوبی وجود داشته و كاملا اجرا می‌شده است.

درباره ی توسعه و گسترش آموزش و پرورش که از عوامل اصلی و اساسی رفاه و تامین اجتماعی است هخامنشیان کوشش بسیار زیادی به عمل آوردند و برخلاف تصور چنانکه منابع تاریخی نشان می دهدعموم مردم از آموزش و تحصیلات برخوردار بودند و مانعی برای تحصیل کسی وجود نداشت.

البته فرزندان طبقه اشراف و بالای جامعه از آموزش‌های متفاوتی برخوردار بودند که عملا توسط قشر پایین جامعه دسترسی به آن امکان پذیر نبود . همانطوری که امروز هم وجود دارد . وظیفه تعلیم و تربیبت در اوایل حکومت هخامنشیان برعهده موبد موبدان و روحانیون مذهبی بود و پس از آن به تدریج اقشار دیگر جامعه از جمله دانشمندان به این حوزه وارد شدند.

آموزش و پرورش در ایران دوره هخامنشی به سه بخش تقسیم می شد : اول تربیت اجتماعی، دوم تربیت شخصی، سوم تربیت شغلی و حرفه ای.

هدف اول برای این بود که روح خودکامی و خودخواهی خرد سالان به همگامی و همکاری با سایر اعضای ایرانی مبدل شود و کودکان با حقوق خود و حقوق دیگران آشنا شوند و به آن ها احترام بگذارند، آداب و آیین ملی را بشناسند و افتخارات قومی و نژادی را گرامی بدارند. چنانچه از بعضی مدارک استنباط می شود، ایرانیان دوره هخامنشی در هدف دوم در ضمن پرورش کودکان و نوجوانان، رعایت ویژگی های فرد را نیز کرده اند و نه تنها به پرورش این ویژگی پرداخته اند، بلکه علاوه بر آموزش رسمی و عمومی چیزهایی نیز می آموختند که اوقات بیکاری کودکان و نوجوانان را پرکند. منظور از هدف سوم این بوده است که بیشتر افراد خانواده های برجسته را برای خدمت های لشکری و کشوری آماده کنند و نوع و سبکی که به کار می بردند برای ثبات اجتماعی و بهتر کردن اوضاع بوده است.

برای تربیت طبقات پایین از طرف دولت اقدامی نشده و صنعت و پیشه هر صنفی از طرف پدر به پسر و استاد به شاگرد آموخته می شد. سرپرستی و تربیت روحانیان نیز با خود آن ها بوده است.

هخامنشیان، در روش تدریس، به جنبه های علمی آموزش توجه زیادی داشتند و در موقع یاد دادن درس، هرگاه لازم می شد، معلم می توانست شاگرد را تنبیه کند، اما سعی می شد که تنبیه متناسب با خطایی باشد که از شاگرد سر زده است و شاگرد نیز باید معترف به گناه خود باشد و علت تنبیه خود را بداند که بار دیگر مرتکب آن نشود. تنبیه ها نیز جنبه آموزشی داشته است و حتی المقدور از تنبیه بدنی خودداری می کرده اند. در تنبیه بعضی منافع اجتماعی را ملحوظ می داشتند، مثلا کسی که بر حیوانات تعدی می کرد تنبیهش این بود که ده هزار حشره موذی در کشتزار را بکشد و گاه مجرمین را وادار می کردند که نسبت به خانواده ای که مرتکب جرم شده اند اگر بی سوادی در میان آن ها بود او را باسواد کنند.

در دوره هخامنشی، پیرامون کاخ شاهی، آموزشگاه هایی برای تعلیم نوجوانان وجود داشته است و آموزگاران کارآزموده آنان را برای کارهای گوناگون دولتی مهیا می کردند. اولین و ابتدایی ترین محل دانش آموزی به طور عام خانه بوده است و عهده دار آموزش وپرورش پدر و مادر بوده اند و به مرور پا به پای تشکیل اجتماع و تمرکز خانواده ها، مکان آموزش به خانه مربی انتقال یافت که می توان آن را از نخستین محل تدریس گروهی یا مکتب به حساب آورد. با رواج دین زرتشت، آتشکده برای آموزش مورد استفاده قرار گرفت.

تعلیم و تربیت خاندان شاهی جایگاه مخصوصی به نام جایگاه آزادی دارد و آن جایگاه در کنار کاخ شاهی و بناهای دور از اماکن عمومی بود، برای این که سرو صدای کارهای روزانه و هیاهو و آشوبی که از آن نتیجه می شود، مایه پریشان شدن نظم لازم برای تعلیم و تربیت نشود. این جایگاه به چهار قسمت تقسیم می شد: اول قسمت کودکان، دوم نوجوانان، سوم مردان و چهارم کسانی که سن شان از مرحله ای که بتوانند سلاح بردارند تجاوز کرده است. شاگردان روی هم رفته روزی هشت ساعت درس می خواندند و تا زمان ساسانیان وضع آموزشگاه ها با کم و بیش تغییر به همین منوال بوده است. در زمان هخامنشیان ، علاوه بر دانشکده ای که برای تحصیل علم طب در ساییس مصر توسط داریوش احداث شد، چند دانشکده و مدرسه عالی مهم نیز در شهرهای پورسیا، آذربایگان و بلخ وجود داشته است.

در زمینه ایجاد راههای ارتباطی، پست، ارتباطات و مخابرات همانگونه در تمدن جدید راه، تلفن، تلگراف، رادیو، تلویزیون و غیره و همچنین كتاب، مجله، روزنامه از عومل ارتباط جمعی و رفاه اجتماعی است و وسیله ای است كه باعث آشنایی و نزدیكی (ذهنی، علمی، فرهنگی، اقتصادی) میان افراد یا یك قوم و جامعه با اقوام و جوامع دیگر می باشد و در دوره هخامنشی نیز تا آنجا كه در توانایی و گنجایش علم و صنعت آن دوران بوده توجه خاص شده و نیاكان ما در حد امكان برای بالا بردن سطح دانش و خواستهای اجتماعی و تبادل فرهنگی، اقتصادی، و … با همسایگان خود كوشش كرده اند.

به همین سبب است كه پست و چاپار و تلگراف را بنیاد نهادند. مخترع پست و چاپار ایرانیان دوره هخامنشی می باشند و هیچ انسانی به سرعت قاصدهای پارسی نمی تواند مسافرت كند.

بدین منظور علاوه بر تربیت چاپارهای مخصوص چاپارخانه ای دایر كردند(با مطالعه ای كه به عمل آورده بودند فاصله ایی كه یك اسب تندرو می توانست در روز طی كند تعیین كرده بودند) تا نامه های دولتی و غیردولتی را از مركز تا نزدیك ترین چاپارخانه ببرد و به چاپارخانه هایی كه آماده بر سر خدمت ایستاده بودند می رساندند و او در دم حركت كرده و نامه را به چاپارخانه دوم، سوم، و دیگر تسلیم می كرد. بدین منوال چاپارها شب و روز درحركت بودند.

سرعت و نظمی كه ایرانیان برای رساندن پست برقرار كرده بودند و ابتكارهایی كه نقل و انتقال اخبارشان دادند شهرت جهانی دارد.

همچنین تنظیم امور مربوط به مخابره ی سریع اخبار وگزارشات مهم كه در حقیقت نوعی مخابره تلگرافی بصری بوده در ایران دوره هخامنشی وجود داشته است .

از شیوه دیگر مخابراتی مدیران(تلگراف آینه )یی است كه در روز با كمك آفتاب مورد استفاده قرار می گرفت و این طریقه تا این اواخر در ارتش های جهان سوم مورد استفاده قرار می گرفت و این طریقه تا این اواخر در ارتش های جهانی سوم مورد استفاده بود و هنگام مخابرات توسط نور چراع انجام می شده است. بدین طریق كه پشت بام قلعه یا خانه های بلند در برجك مخصوص چراغ می افروختند و با بستن و باز كردن سوراخهای آن برجك و قطع و وصل روشنی، اخبار و گزارشات لازم را به نقاط دیگر مخابره می كردند.

در زمینه اقدامات عمرانی هخامنشیان اقدامات بسیار مهمی به نظر تاریخ نویسان درسدسازی مخزن های آب، كاریز، ترعه ها، جاده ها و پلها و اقدامات زیادی در گسترش و اصطلاح كشاورزی و انتقال دانه ها و قلمه های گیاهان مختلف از ناحیه ای به ناحیه دیگر نمودند و هیات های پژوهشی و اكتشافی كه به زمینها و دریاهای دور فرستادند مانند ماموریت فرستادن نجیب زاده ایرانی برای اكتشاف سواحل آفریقا به دستور خشایار كه از جبل الطارق گذشته و كناره های قاره آفریقا را پیمودند صحبت به میان می آید.

مثلا در ناحیه هرات دریاچه ای برای كمك به كشاورزان كندند. كشت پسته و نوعی ازمو را در شام، كشت كنجد را در مصر، كشت برنج را در میان رودان(بین النهرین) و كشت نوعی گردو را دریونان معمول داشتند.

كوروش عوارضی را كه در بابل از آب برای كشاورزی می گرفتند لغو كرد .

ایرانیان باستان در عصر هخامنشی کوشیدند تا فرد ایرانی را چنان پرورش دهند که برای جامعه عضو مفید و سودمندی باشد و وظایف خود را در قبال میهن به انجام برساند و با عادت دادن کودکان و جوانان به کارهای دسته جمعی حس همکاری و جوانمردی را در ایشان ایجاد نموده و در انجام وظایف اجتماعی و حفظ حقوق خود و دیگران کوشا باشند، از قوانین جمعی پیروز نماید آن را محترم دارد و گذشته از آن از اندیشه‌ و کردار نکوهیده در امان باشند. زیرا می دانستند که “دل تهی بدی جوید و دت تهی به گناه گراید.”

فراوری : هدی هدایت

منابع: 1- علی اصغر حكمت – آموزش در ایران باستان

       2- كتابهای تامین و رفاه اجتماعی – دكتر محمد آراسته خو

        3- وبلاگ تمدن ایران زمین

        4-مهرمیهن