تفاوت نبی و رسول در قرآن

تفاوت نبی و رسول در قرآن

نگارنده: حامد محمدپور

قرآن کریم

دو واژهٔ نبی و رسول در قرآن در مواردی با هم یا بصورت جداگانه بکار رفته‌است. در بعضی احادیث و تفاسیر تعاریف متفاوتی برای این دو ذکر شده‌است. در فارسی نبی به «پیامبر» و رسول به «فرستاده» ترجمه می‌شود.

نبی و رسول در کنار هم:

در چند آیه از قرآن نبی و رسول در کنار هم آمده‌اند، و برخی مفسرین از جمله علامه طباطبائی و صاحب مجمع البیان در ذیل آنها در مورد معنای متفاوت نبی و رسول بحث کرده‌اند، برای نمونه:

آیه اول:

(به عربی: وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِيٍّ إِلاَّ إِذا تَمَنَّي أَلْقَي الشَّيْطانُ في أُمْنِيَّتِهِ فَيَنْسَخُ اللَّهُ ما يُلْقِي الشَّيْطانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آياتِهِ وَ اللَّهُ عَليمٌ حَكيمٌ)[۱]

ترجمه (فولادوند): قبل از تو رسول و پیامبری نفرستادیم، مگر اینکه وقتی آرزو [ی موفقیت] می‌کرد، شیطان [با القای شبهه در مردم] در آرزوی وی [مانع] می‌افکند اما خدا القای دسیسه شیطان را از میان می‌برد، و آیات خویش را استحکام می‌بخشد و خدا دانایی فرزانه‌است،

آیه دوم:

(به عربی: وَ اذْكُرْ فيِ الْكِتَابِ إِسمَاعِيلَ إِنَّهُ كاَنَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ كاَنَ رَسُولًا نَّبِيًا)[۲]

ترجمه (فولادوند): در این کتاب از اسماعیل یاد کن که در وعده‌هایش صادق و رسولی پیامبر بود.

آیه سوم:

(به عربی: وَ اذْكُرْ فیِ الْكِتَابِ مُوسیَ إِنَّهُ كاَنَ مُخلَصًا وَ كاَنَ رَسُولًا نَّبِيًا)[۳]

ترجمه (فولادوند): و در این کتاب از موسی یاد کن، زیرا که او پاکدل و فرستاده‌ای پیامبر بود.

شخصیت‌های نامبرده به‌عنوان «رسول» و «نبی» در قرآن[ویرایش]

دو واژه «نبی» و «رسول» در آیه‌های مختلف قرآن به برخی شخصیتها نسبت داده شده‌است، اما مسلمانان باور دارند که قران از همه پیامبران نام نبرده است و به پیامبری افراد دیگری نیز، غیر از آنچه در قران ذکر شده‌است، باور دارند. برخی از آیات قران چون آیه‌های ذیل مبنای این عقیده را تشکیل می‌دهند و به این موضوع اشاره دارند:

و مسلماً پيش از تو فرستادگانی را روانه كرديم برخی از آنان را [ماجرايشان را] بر تو حكايت كرده‌ايم و برخی از ايشان را بر تو حكايت نكرده‌ايم و هيچ فرستاده‌ای را نرسد كه بی‌اجازه خدا نشانه‌ای بياورد پس چون فرمان خدا برسد به حق داوری می‌شود و آنجاست كه باطلكاران زيان میكنند.[۴]

و در حقيقت در ميان هر امتی فرستاده‌ای برانگيختيم [تا بگويد] خدا را بپرستيد و از طاغوت [فريبگر] بپرهيزيد پس از ايشان كسی است كه خدا [او را] هدايت كرده و از ايشان كسی است كه گمراهی بر او سزاوار است بنابراين در زمين بگرديد و ببينيد فرجام تكذيبكنندگان چگونه بوده است.[۵]

مسلمانان معتقدند که طبق حدیث صحیحی از محمد پیامبر اسلام، خداوند ۱۲۴٬۰۰۰ پیامبر را به همه‌جای دنیا، فرستاده است.

جدول استخراجی از قرآن:

این جدول با استناد به آیات قرآن تهیه شده است. روش استخراج به روش زیر است: کلیه پیامبران و رسولانی که نام آنها در جدول است با قرآن مقابله شده است و در هر مورد نصّ یا آیه مربوطه که سمتهای نبوت، رسالت یا امامت و کتاب، قوم یا شریعتبه آنها منتسب شده، ذکر شده‌است. این احتمال که احیاناً پیامبر یا رسولی از قلم افتاده باشد، منتفی نیست.

در همه مواردی که مورد بررسی قرار گرفته، به آیه‌ای که عیناً در قرآن آمده‌است ارجاع شده است و عدم وجود یک سمت (نبی، رسول یا امام) در جدول، لزوماً به معنی عدم وجود آن سمت در آن شخص و یا احتمالاً در قرآن نیست. همچنان که در مورد محمد پیامبر اسلام شیعیان معتقد به امامت[نیازمند منبع] وی هستند ولی از آنجا که این موضوع در قرآن نیامده‌است در این جدول ذکر نشده‌است و همینطور غالباً آدم را پیامبر می‌دانند ولی از آنجا که آیه‌ای در قرآن صراحتاً مبنی بر این موضوع یافت نشده‌است هیچ سمتی در این جدول ندارد.

احادیث مربوط به آیات بالا:

در حدیثی در مورد فرق نبی و رسول از امامان شیعه چنین آمده‌است:

(به عربی: عِدّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَيْمُونٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزّ وَ جَلّ وَ كانَ رَسُولًا نَبِيّا مَا الرّسُولُ وَ مَا النّبِيّ قَالَ النّبِيّ الّذِي يَرَى فِي مَنَامِهِ وَ يَسْمَعُ الصّوْتَ وَ لَا يُعَايِنُ الْمَلَكَ وَ الرّسُولُ الّذِي يَسْمَعُ الصّوْتَ وَ يَرَى فِي الْمَنَامِ وَ يُعَايِنُ الْمَلَكَ قُلْتُ الْإِمَامُ مَا مَنْزِلَتُهُ قَالَ يَسْمَعُ الصّوْتَ وَ لَا يَرَى وَ لَا يُعَايِنُ الْمَلَكَ ثُمّ تَلَا هَذِهِ الْ‌آيَةَ وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِيّ‌ٍ وَ لَا مُحَدّثٍ)
زرارة گوید از امام باقر علیه السلام درباره قولی خدای عزوجل که فرماید (و او رسول بود و نبی) سؤال کردم: رسول چیست و نبی چیست؟ فرمود: نبی کسی است که در خواب می‌بیند و صدا را می‌شنود و فرشته را نمی‌بیند و رسول کسی است که صدا را می‌شنود و در خواب می‌بیند و فرشته را هم مشاهده میکند، عرض کرم: امام در چه پایه است؟ فرمود صدا را می‌شنود ولی نه در خواب بیند و نه فرشته را مشاهده کند سپس آیه (52 سوره 22) را قرائت فرمود (پیش از تو هیچ رسول و نبی و محدثی نفرستادیم) مگر اینکه وقتی قرائت کرد شیطان در قرائتش القا کرد. [کلمه محدث در قرآن نیست و از تفسیر امام است].
[۴۳]

تفسیر آیات فوق از نگاه برخی مفسرین:

نظر برخی مفسرین (کسانی که تفسیر قرآن نوشته‌اند) ذیل آیات اولیه در اینجا آمده‌است:

علامه طباطبائی

علامه طباطبائی ذیل آیه ۲:۲۱۳ در جلد ۲ تفسیر خود چنین گفته‌است:

«بعضی‌ها گفته‌اند: فرق میان نبی و رسول به عموم و خصوص مطلق است، به این معنا که رسول آن کسی است که هم مبعوث است، و هم مامور، به تبلیغ رسالت، و اما نبی کسی است که تنها مبعوث باشد، چه مامور به تبلیغ هم باشد و چه نباشد. لیکن این فرق مورد تایید کلام خدای تعالی نیست، برای اینکه می‌فرماید:” وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ مُوسی إِنَّهُ کانَ مُخْلَصاً وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًاً که در مقام مدح و تعظیم موسی ع او را هم رسول خوانده، و هم نبی، و مقام مدح اجازه نمی‌دهد این کلام را حمل بر ترقی از خاص به عام کنیم، و بگوئیم، معنایش این است که اول نبی بود بعداً رسول شد. و نیز می‌فرماید:«وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ» که در این آیه میان رسول و نبی جمع کرده، در باره هر دو تعبیر به” ارسلناً کرده‌است، و هر دو را مرسل خوانده، و این با گفتار آن مفسر درست در نمی‌آید. لیکن آیه:«وَ وُضِعَ الْکِتابُ وَ جِیءَ بِالنَّبِیِّینَ وَ الشُّهَداءِ» که همه مبعوثین را انبیا خوانده، و نیز آیه:«وَ لکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ» که پیامبر اسلام را هم رسول و هم نبی خوانده. و همچنین آیه مورد بحث که می‌فرماید:«فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ» که باز همه مبعوثین را انبیا خوانده، و نیز آیاتی دیگر، ظهور در این دارد که هر مبعوثی که رسول به سوی مردم است نبی نیز هست. و این معنا با آیه: (وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًا، و رسولی نبی بود) منافات ندارد، چون در این آیه از دو کلمه رسول و نبی معنای لغوی آنها منظور است، نه دو اسمی که معنی لغوی را از دست داده باشد، در نتیجه معنای جمله این است که او رسولی بود با خبر از آیات خدا، و معارف او. و همچنین آیه:«وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ…»، چون ممکن است گفته شود، که نبی و رسول هر دو به سوی مردم گسیل شده‌اند، با این تفاوت که نبی مبعوث شده تا مردم را به آنچه از اخبار غیبی که نزد خود دارد خبر دهد، چون او به پاره‌ای از آنچه نزد خداست خبر دارد، ولی رسول کسی است که به رسالت خاصی زاید بر اصل نبوت گسیل شده‌است، هم چنان که امثال آیات زیر هم به این معنا اشعار دارد. «وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ، فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ، قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ» و آیه:” وَ ما کُنَّا مُعَذِّبِینَ حَتَّی نَبْعَثَ رَسُولًاً. و بنا بر این پس نبی عبارت است از کسی که برای مردم آنچه مایه صلاح معاش و معادشان است، یعنی اصول و فروع دین را بیان کند، البته این مقتضای عنایتی است که خدای تعالی نسبت به هدایت مردم به سوی سعادتشان دارد، و اما رسول عبارت است از کسی که حامل رسالت خاصی باشد، مشتمل بر اتمام حجتی که به دنبال مخالفت با آن عذاب و هلاکت و امثال آن باشد، هم چنان که فرمود:«لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ». و از کلام خدای تعالی در فرق میان رسالت و نبوت بیش از مفهوم این دو لفظ چیزی استفاده نمی‌شود، و لازمه این معنا همان مطلبی است که ما بدان اشاره نموده گفتیم: رسول شرافت وساطت بین خدا و بندگان را دارد، و نبی شرافت علم به خدا و معارف خدایی را دارد.»[۴۴]

همچنین در بحث روایتی چنین آورده‌است:

«و در کافی از امام باقر ع نقل کرده که در تفسیر آیه:«وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًا…»

فرمود: پیغمبری که در خواب فرشته را می‌بیند، و صدای او را می‌شنود ولی خود فرشته را نمی‌بیند نبی، و پیغمبری که صوت فرشته را می‌شنود ولی در خواب فرشته را نمی‌بیند بلکه در بیداری می‌بیند رسول است.

و در این معنا روایاتی دیگر آمده و ممکن است از امثال آیه: «فَأَرْسِلْ إِلی هارُونَ» نیز این معنا استفاده شود، و معنای آن این نیست که رسول کسی باشد که فرشته وحی نزدش فرستاده شود، بلکه مقصود این است که نبوت و رسالت دو مقام مخصوصند که خصوصیت یکی رؤیا و خصوصیت دیگری دیدن فرشته وحی است. و چه بسا هر دو مقام در یک نفر جمع شود، و او دارای هر دو خاصیت باشد، و چه بسا می‌شود که نبوت باشد و رسالت نباشد، و در نتیجه معنای رسالت البته از نظر مصداق نه مفهوم اخص از معنای نبوت خواهد بود، هم چنان که حدیث ابی ذر هم که در سابق گذشت تصریح به این معنا می‌کرد، و می‌فرمود: پرسیدم: مرسلین از انبیا چند نفر بودند. پس روشن گردید که هر رسولی نبی هم هست ولی هر نبیی رسول نیست، و با این بیان جواب از اعتراضی که بعضی بر دلالت آیه:«وَ لکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ» کرده‌اند، که تنها خاتمیت نبوت را می‌رساند، نه خاتمیت رسالت را، و روایت ابی ذر و نظایر آن هم رسالت را غیر نبوت دانسته، داده می‌شود.» [۴۵]

مجمع البیان

در ترجمه تفسیر مجمع البیان ذیل آیه اول چنین آمده‌است:

«اینکه رسول و نبی را با هم آورده، بخاطر این است که میان آنها فرقی است: رسول کسی است که فرستاده خداست و اگر بطور اطلاق گفته شود، مقصود پیامبر اسلام است. نبی کسی است که به سبب رسالت، دارای رفعت و درجه عظیم است. برخی فرق آن دو را اینطور ذکر کرده‌اند که: رسول کسی است که ملائکه بر او وحی نازل می‌کند و نبی کسی است که در خواب بر او وحی می‌شود. بنا بر این هر رسولی، نبی است ولی هر نبیی رسول نیست. برخی گفته‌اند: رسول کسی است که بسوی امتی مبعوث شده و نبی کسی است که مبعوث بسوی امتی نیست. (از قطرب) برخی گفته‌اند: رسول کسی است که بوضع شریعت و احکام پرداخته و نبی کسی است که نگهبان شریعت دیگری است. (از جاحظ) وجه اول صحیح است. زیرا خداوند گاهی پیامبر را نبی میخواند و گاهی رسول. هم «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ…» می‌گوید و هم «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ.» بنا بر این رسول و نبی یکی است. جز اینکه رسول هم شامل ملائکه می‌شود و هم شامل بشر و نبی مخصوص بشر است. بهمین جهت است که در اینجا و در آیه «وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًا» میان آنها جمع کرده‌است.»[۴۶]

ابن عربی

ابن عربی در ذیل آیه اول در تفسیر خود چنین اظهار نظر کرده‌است:

«(به عربی: الفرق بین النبیّ و الرسول، أن النبیّ هو الواصل بالفناء فی مقام الولایة، الراجع بالوجود الموهوب إلی مقام الاستقامة متحققا بالحق، عارفا به، متنبئا عنه و عن ذاته و صفاته و أفعاله و أحکامه بأمره، مبعوثا للدّعوة إلیه علی شریعة المرسل الذی تقدّمه غیر مشرّع لشریعة و لا واضع لحکم و ملّة، مظهرا للمعجزات، منذرا أو مبشّرا للناس کأنبیاء بنی إسرائیل إذ کلهم کانوا داعین إلی دین موسی علیه السلام غیر واضعین لملّة و شریعة، و من کان ذا کتاب کداود علیه السلام کان کتابه حاویا للمعارف و الحقائق و المواعظ و النصائح دون الأحکام و الشرائع. و لهذا قال عليه السلام: «علماء أمتي كأنبياء بني إسرائيل»، و هم الأولياء العارفون، المتمكنون. و الرسول هو الذي يكون له مع ذلك كله وضع شريعة و تقنين، فالنبيّ متوسط بين الوليّ و الرسول.)»[۴۷]

نبی و رسول در دیگر کتب مقدس:

در کتب ذکر شده در کتاب مقدس نیز نبی و رسول با الفاظ متفاوتی استفاده شده‌است در این جدول این الفاظ به سه زبان عبری، یونانی و عربی که به ترتیب(عمدتاً) زبانهای اصلی، عهد عتیق، عهد جدید و قرآن است و همچنین زبان انگلیسی که زبان عمده این کتب مقدس در حال حاضر است، ذکر شده‌است:[۴۸]

در عهد عتیق عمدتاً تنها از کلمه نبی استفاده شده‌است و کلمه رسول برای اشاره به فرشتگان به کار رفته‌است، اما در کتاب پایانی عهد عتیق کتاب ملاکی بشارت به رسولی داده شده‌است که مفسرین عهد جدید عمدتاً آنرا به یحیی که بشارت دهنده عیسی بود، تعبیر کرده‌اند.[۴۹] در عهد جدید اما به وفور از لفظ رسول و نبی و بعضاً در کنار هم[۵۰] استفاده شده‌است. یحیی، عیسی و حواریون عیسی در جاهای مختلف رسول خوانده شده‌اند.[۵۱]

بر اساس نظر اوری روبین در عهد جدید رسول مقامی بالاتر از نبی دارد[۵۲] تا جائیکه عیسی مسیح در مورد یحیی چنین گفته‌است:

«پس شما برای دیدن چه چیز از شهر بیرون رفتید؟ برای دیدن یک نبی؟ آری، به شما می‌گویم که او از یک نبی هم بالاتر است. او کسی است که کتاب مقدس در باره وی می‌فرماید: «این است رسول من که او را پیش روی تو می‌فرستم و او راه را برای آمدن تو آماده خواهد ساخت.»[۵۳]

منابع نوشتاری مرتبط:

• «نبی» و «رسول»، مجموعه آثار ج ۴، مطهری، مرتضی؛ صفحهٔ ۳۴۸
• «رسول و نبی کیست؟»، منشور جاوید جلد ۱۰، سبحانی، جعقر؛
• «معنی رسول و نبی»، ترجمه المیزان، ج ۲، طباطبایی، سید محمد حسین؛
• محمد تقی مصباح، راهنماشناسی، ج ۲، ص ۱۶ـ۱۳
• آموزش کلام اسلامی، سعید مهر، ج ۲، ص ۱۲
• امام شناسی، علامه تهرانی، ج ۱
• حضرت محمد (ص) رسول اعظم و نبی اکرم، نشر: نور النور، ۱۳ مرداد، ۱۳۸۶

پانویس و منابع: