رشد جایگاه زن در ایران ساسانی
نگارنده: حامد محمدپور
جامعهٔ ساسانی هم‌چون همه جوامع باستانی متمدن، گروه‌بندی شده بوده است؛ ولی به نظر می‌رسد که مفهوم گروه در این جامعه، نه طبقهٔ عمودی و از بالا به پایین، بلکه افقی، موازی و صنفی بوده باشد. با این حال در ایران ساسانی هم‌چون همهٔ کشورهای متمدن جهان تا پیش از انقلاب صنعتی، کشور بر پایه ساختار جنسیتی جامعه استوار بود. در این گونه نظام‌ها جنسیت مذکر به خودی خود یک امتیاز محسوب می‌شود و مردان بر زنان برتری دارند. بازتاب این نظام در مواردی مانند حق ارث، جانشینی، قیمومیت و سرپرستی خانواده، نمود می‌یابد.1 برخلاف آنچه دژم‌خوی تلاش کرده نشان دهد، تورج دریایی می‌گوید، با زنان رفتاری جداگانه نباید داشت، چون آنان نیزجزئی از جامعه بودند و بر حسب طبقه‌ای که به آن تعلق داشتند، از همان حقوق و امتیازاتی که آیین زرتشت برای کل جامعه و هر طبقه در نظر می‌گرفت، برخوردار می‌شدند.2
به نظر می‌رسد دورهٔ ساسانی یک استثنا در سیر نزولی وضعیت زن در تمدن‌های جهان محسوب می‌شود. برای نمونه اگر در یونان و رم، وضعیت زن در میانهٔ هزاره یکم میلادی به مراتب بدتر از وضعیت زن در یونان عصر کلاسیکبود، در ایران ساسانی، زنان در طول دوره ۴۳۰ ساله ساسانی رو به جلو بوده‌اند. برای نمونه در زمان پادشاهی شاپور یکم، دومین شاهنشاه ساسانی، برای نخستین بار در تاریخ ایران، پادشاه در سنگ‌نوشتهٔ رسمی‌اش به شهبانویش با نام اشاره دارد. کمی بعد در زمان بهرام دوم، برای نخستین بار در تاریخ ایران، شهبانو در سنگ‌نگارهٔ رسمی، در کنار پادشاه حضور دارد. اندکی بعد شاهنشاه (نرسه) دیهیم شاهی خود را از دست یک زن می‌گیرد؛ و سپس در هنگام کودکی شاپور دوم، ملکه مادر، به همراهی بزرگان، فرمانروایی می‌کند.3
روند صعودی وضعیت سیاسی زن در دوران ساسانی در سده پنجم میلادی ادامه دارد. آنجا که به هنگام شاهنشاهی پیروز و درگیری‌اش با برادر شورشی، مادر او شهبانو دینگ در تیسفون به نام خود به‌تنهایی مهر می‌زند.4 در همین زمان در خدای‌نامه که تاریخ رسمی کشور بود و تصویری از آن در شاهنامه‌های دوران اسلامی منعکش شد به پادشاهی زنی به نام “همای” در دوران کیان (کیانی) – نیاکان ساسانیان – اشاره می‌رود و این الگوسازی که به‌وضوح دست‌پخت ساسانیان بود، در دوران خسرو پرویز بیش‌تر خود را نمایان می‌کند. همسران او مریم و شیرین در سیاست دست بالا را داشتند و پس از خسرو پرویز،البته در هنگام نبود پسری از او- دخترش پوراندخت و پس از درگذشت او، خواهرش آذرمیدخت به پادشاهی می‌رسد. این برای نخستین بار در تاریخ ایران است که زنان به صورت دائمی و رسمی به تخت نشستند.5 کوتاهی فرمانروایی به سبب مرگ طبیعی پوراندخت و درگیری شخصی خاندان فرخزاد با آذرمیدخت از بخت و اقبال بود وگرنه از سوی جامعه پذیرفته شده بودند. این روند با فروپاشی دولت ساسانی، کاملاً عکس شد و سیر حرکت زنان، در ایران هم‌چونان دیگر تمدن‌ها، نزولی شد.6
در سیر الملوک خواجه نصیرالدین توسی از زبان مزدک می‌خوانیم: «زنان را چون مال یکدیگر شناسید و هر که را به زنی رغبت افتد، با او گرد آید و رشک و حمیت در دین ما نیست تا هیچ‌کس از لذات و شهوات دنیاوی، بینصیب نباشد.» شاهنامه فردوسی نیز همین دیدگاه را به مزدک نسبت می‌دهد.7
در فرهنگ مسیحی – یهودی زن که از دنده چپ مرد آفریده شدهاست به دلیل گناه نخستین حوا، نمایندهٔ شیطان است. این نگاه احتمالاً از نگاه تیره و تار فرهنگ باستانی میان‌رودان (آشور بابل) و حضور اهریمن‌زنانی چون تیامت گرفته شدهاست. استوره آفرینش زروانی8 خیلی دیر زیر تاثیر همین نگاه مسیحی – یهودی ساخته شد. در دین میترایی رم (معاصر با آغاز ساسانیان) زنان اصلاً پرستنده به شمار نمی‌رفتند و آنان را به مهرابه‌ها راه نبود.9 در دین مسیحیت (که در نیمهٔ دوران ساسانی در غرب رسمی شد) حتی بر سر بشربودن و روح‌داشتن زن تا ۳۰۰ سال پیش، اختلاف بروز می‌کرد. پولس رسول، نخستین پیشوای مسیحیت در بارهی آموزش زنان می‌گوید:آدم فریب نخورد، بلکه از ناحیه زن فریب خورد. بگذارید زن با همه مشقتهایی که دارد، سکوت را بیاموزد. من نمی‌توانم این را تحمل کنم که شاهد باشم زنی درس بخواند و بر شوهر خویش تسلط یابد.10
این در شرایطی است که آتورپات (آذرباد) مارسپندان، موبدان موبد ساسانی در سده چهارم میلادی می‌گوید: زن و فرزند خود را از فراگیری دانش و هنر باز مدار تا غم و اندوه به تو راه نیابد و در آینده پشیمان نشوی.11 از این نظر به‌روشنی پیداست که فرهنگ رسمی و دولتی دوره ساسانی در نگاه به زن، به نسبت بهتر، انسانی‌تر و منصفانه‌تر از فرهنگ‌های همسایه تمدن زرتشتی در همان زمان بود و البته بسیار از این فرهنگ‌ها تاثیر پذیرفت.
پی نوشت:
- یار شاطر، احسان. ۱۳۸۰. تاریخ ایران: از سلوکیان تا فروپاشی ساسانیان، حسن انوشه، تهران: امیرکبیر: صفحه 80
- دریایی، تورج. 1387. شاهنشاهی ساسانی، مرتضی ثاقب‌فر، ققنوس، تهران: صفحه 156
- کریستن‌سن، آرتور. 1389. ایران در زمان ساسانیان، نگاه، تهران: صفحه 242
- رجبی، پرویز. 1390. تاریخ ایران در زمان ساسانیان، پیام نور، تهران: صفحه 125
- رجبی، پرویز. 1390. تاریخ ایران در زمان ساسانیان، پیام نور، تهران: صفحه 125
- نقدی بر درآمدی بر نظام جنسیت و نابرابری اجتماعی در ایران ساسانی، بهرام روشن ضمیر، مجله کندوکاو، ژورنال تخصصی باستانشناسی دانشگاه همدان، بهار و تابستان 91
- نقدی بر درآمدی بر نظام جنسیت و نابرابری اجتماعی در ایران ساسانی، بهرام روشن ضمیر، مجله کندوکاو، ژورنال تخصصی باستانشناسی دانشگاه همدان، بهار و تابستان 91
- فرنبغ دادگی، 1385: 83
- نقدی بر درآمدی بر نظام جنسیت و نابرابری اجتماعی در ایران ساسانی، بهرام روشن ضمیر، مجله کندوکاو، ژورنال تخصصی باستانشناسی دانشگاه همدان، بهار و تابستان 91
- نقدی بر درآمدی بر نظام جنسیت و نابرابری اجتماعی در ایران ساسانی، بهرام روشن ضمیر، مجله کندوکاو، ژورنال تخصصی باستانشناسی دانشگاه همدان، بهار و تابستان 91
- متون پهلوی.1371. به کوشش سعید عریان، کتابخانه ملی ایران، تهران: 68
افکار و عقاید خود را با دیگران در تالار گفتمان تاریخ فا به اشتراک بگذارید و همچنین از کتابخانهو نگارخانه تاریخی این تارنما دیدن فرمائید:
با تاریخ فـا ، مرجع تاریخ و تمدن ایران و جهان باستان همراه باشید…
تاریخ فا ، مرجع تاریخ و تمدن ایران و جهان
tarikhfa.ir