شهرسازی و معماری دوره‌ی ساسانیان

  نگارنده: حامد محمدپور

سلسلةساسانی آخرین حکومت پیش از اسلام ایرانی است. این سلسله کار خود را در شهر استخر و اقع در نزدیکی تخت جمشید پایتخت پارس آغاز کرد. اردشیر بابکان در نبردی، آخرین پادشاه پارتی، یعنی اردوان پنجم را در سال 224 میلادی شکست داد، و این سلسله را بنیاد نهاد.

ساسانیان حکومتی ملی تأسیس کردند که متکی به دین ملی و تمدنی بود که شاید از جنبة ایرانیت در سراسر تاریخ طویل ایران نظیر نداشته است.

ساسانیان خود را از اعقاب هخامنشی محسوب می کردند، هنر عصر ساسانی درعین حال که از رسوم ملی پیروی می کرده، شرقی هم بوده است. ساختمانهای اصلی معماری ساسانی هم مانند هخامنشیان کاخهای شاهی بود و اصرارشان بر این بود که مانند آنها شاه را در آپادانای خود مانند خدایی که از آسمان فرود آمده نشان دهند، این برنامه کارشان بوده است.

اما راه حل های معماری هخامنشی برای ساسانیان ظاهراً پر هزینه و پیشرفت ناپذیر بوده است.

بر خلاف حکومت ملوک الطوایف پارت ها، ساسانیان توانستند یک نیروی مرکزی پرقدرت را بنیان نهند و به این وسیله حکومت اشرافی سرکش را کنترل کنند و با تنظیم یک برنامه و سازمان اداری کارآمد درامر آبیاری و شهرسازی و معماری و صنعتی کردن کشور دریک مقیاس بی سابقه توجه دنیای متمدن غرب را به سوی خود جلب نمایند و با شکست امپراطوران روم اهمیت سیاسی امپراطوری خود را درشرق و غرب گسترش دهند.

آثار و بقایای ویرانه های عظیم شهرهای این زمان و وسعت و پراکندگی نقوش برجسته در سینه کوه ها و حجاریهای زیادی که از آنها باقیمانده نمودار توجه در بسط احداث شهرها و معابر بویژه ارتباط جاده ها و پل و سایر صنایع و رابطه با کشورهای همسایه دور و نزدیک و قدرت طلبی آنها است. ساختن ظروف زرین و سیمین و بشقاب های زراندود و بافت پارچه های ابریشمی و تزئین کاخها با طرحهای مختلف گچ بری و نقاشی و به کار بردن کف پوش های موزاییک و حکاکی روی مهرها ذوق تلطیف یافته ساسانیان را نشان می دهد. فرهنگ و هنر ساسانیان دنباله روی هنر هخامنشی و پارتی است و پس از پنج قرن و نیم فترت هرگز به پایه هنر هخامنشی نرسید ولی کاملاً در آن راه گام برمی داشت. امّا در هنر معماری و حجاری و گچ بری و مخصوصاً ساختن طاقهای گنبدی وتالارهای وسیع بدوی ستون کاملاً برتری خود را نسبت به دوره های قبل نشان داده اند.

معماری ساسانی صرفاً معماری کاخها نیست، بلکه معماری خانه های مردم و از همه مهمتر معماری آتشگاهها و معابد و بعضی بناهای یادمانی، کاروانسرا، قلعه ها را شامل می گردد. آتشگاهها و معابد پس از کاخها بیشترین آثارمعماری به جای مانده از دوران ساسانی هستند. ولیکن اهمیت و ویژگی معماری کاخها طوری است که بررسی و مطالعهآنها در صدر قرار گیرد.همچنین تاریخ شاهنشاهی ساسانی با بنای یک شهر و یک کاخ آغاز شده است. شهرهای ساسانی زیادی وجود دارند که به نام شاهان نامگذاری شده است، از جمله اردشیر خوره (شکوه اردشیر)، وه (بی) شاپور یا وه اردشیر (نیکی شاپور) و الرومیه نزدیک تیسفون، این امر نشان می دهد که شاهان ساسانی به نگهداری از شهرها علاقه داشته‌اند. البته آنان آزادیهایی را که پارتیان به شهرها اعطاء نموده بودند محدود کردند تا شهرها را تحت حکومتی متمرکز قرار دهند.

در دوره ساسانی مخصوصاً در مراحل اولیه آن، که شهرسازی به اوج خود میرسد، سبک متداول شهرسازی یونانی مآبانه است که آنرا چند ضلعی شطرنجی می گفتند و البته یک شیوه جهانی و بسیار مرسوم بود. سبک شهرسازی دایره‌وار شعاعی که بانی آن اردشیر اول بود، یک نمونه استثنایی است.

جدایی مرکز حکومت از شهر در اوایل دوره ساسانی تکوین یافته است. شهرهای اردشیر و شاپور نشان دهنده ارتباط متعادل و سنجیده کاخ ـ ارگ و شهر است.

به استثنای شهرهای مدائن، بی شاپور و قصر ابونصر، کمتر شهر ساسانی است که تا حدی مورد حفاری قرار گرفته باشد. قدمت قصر ابونصر، که بعدها شهر اسلامی شیراز در آن منطقه رشد یافت، به زمان هخامنشیان میرسد و اقامتگاه ابونصر بوده است.

دارابگرد نیز که یکی از پایتختهای ولایتی پیش از اسلام بوده است، به شکل مدور احداث شده است که یکی از دلایل آن سرمشق قرار دادن شهر مدور اوایل دوره ساسانی، یعنی اردشیر خوره (فیروزآباد کنونی) بوده که در نزدیکی آن قرار داشته است.

انواع نظام های شهرسازی دوره ساسانی

به طور کلی شهرهای دوره ساسانی را می توان به دو دسته تقسیم نمود:

1- شهرهای مدور: فیروزآباد/اردشیر خوره و دارابگرد

پیشینه الگو گیری این شهر های گرد از پلان شهر های گرد دوره اشکانی مانند مرو، هاترا «الحضر» گرفته شده است. این نوع پلان شهرسازی اصولا برگرفته از سنت آشوری است که از آن برای ساختن اردوگاه های نظامی بهره می گرفتند.   هدف اصلی و به کارگیری پلان گرد در دوره های اولیه ساسانی  جنبه های  مناسب دفاعی  پلان گرد این شهرها  مد نظر بوده است.

 – شهرهای گرد ساسانی معمولاً مربوط به اوایل سلسله ساسانی و زمان اردشیر است. فیروز آباد «اردشیرخوره/ کوره اردشیر» و دارابگرد دارای پلان گرد، به غیر از فیروزآباد شهرهای دیگری نیز توسط اردشیر ساخته شدند که دارای پلان گرد هستند.

2– شهرهای مستطیلی ”‌هیپودام“: بیشاپور، گندی شاپور، ایوان کرخه، سیراف و دره شهر

 پیشینه شهرهای هیپودام یا شهرهای  مستطیلی شکل به دوره  سلوکی بر می گردد. مانند سلوکیه کران دجله است.از جمله دلایل انتخاب این طرح افزایش امنیت در مرزها و ثبات سیاسی در داخل کشور بوده است.

اجزای اصلی باروها و استحکامات شهرهای عصر ساسانی

خندق‌ها، دیوارهای دارای محل قدم زدن و پاس دادن، پنجره‌هایی کور و سوراخ‌های تیراندازی با پوششی افقی یا سه‌گوش، کنگره‌های پله‌دار، راه‌روها یا اتاق‌هایی باریک در داخل دیوارها، و باروهایی دوپهلو با پیش‌آمدگی بسیار، عموماً با سرچینه‌های نیم‌دایره‌ای.

در میان باروهای مشخص دوپهلویی، دروازه‌هایی ساده قرار داشت و در ِ اتاق‌ها و حجره‌ها با سکویی دفاعی که سوراخ‌هایی عمودی در بالا، شاید برای ارتباط صوتی داشتند، متصل و مرتبط بودند.

منابع : 1-هنر دوران تاریخی ماد، هخامنشی، اشکانی، ساسانی-بهمن فیروزمندی / 2- وبلاگ ساسانیان / 3-دانش رشد