قصی بن کلاب جد چهارم پیامبر است که جایگاه بسیار زیادی در مکه و ترویج بُت پرستی داشت. نام اصلی وی زید بوده است. پدر زید در کودکی از دنیا رفته و پس از مدتی مادر او با مردی از قبیلۀ قُضاعه ازدواج کرد. این مرد، زید و مادرش را به منطقه ای در شام برد و زید در میان قبیلۀ ربیعه بزرگ شد و چون از خانه و زادگاه اصلی خود دور شده بود، وی را «قُصَی» یعنی دور شده، نامیدند. او به مرور زمان رشد کرد و به سن بلوغ رسید و پس از چندی به مکه بازگشت. در آن شهر ازدواج کرد و دارای چهار پسر به نام های: عبدُالدّار، عبدُمناف، عبدِالعُزی و عبدُالقصی شد. به مرور زمان قدرت خانودادگی و اقتصادی قصی بن کلاب افزایش یافت و او تصمیم گرفت که ادارۀ امور کعبه و کاروان های بت پرستی و ریاست مکه را که در این زمان به دست قبیلۀ خُزاعه بود، خود به عهده بگیرد. قصی بن کلاب، خزاعه و بنی بکر را از مکه بیرون
کرد و خود عهده دار امور گردید. نخستیـن اقدام مهم او، جمع کردن قبایل پراگنـدۀ عدنانی بود که از جمع آنها قبیلۀ بزرگ قـریـش را بوجود آورد. به همین دلیل و بر اساسبرخی روایات او را مُجَمَّع خوانده اند.[1]
وی مکه را به چهار ناحیه تقسیم کرد و هر گروه از قریش را در ناحیه ای ساکن کرد.[2]
وی، محلی را در کنار کعبه به نام «دارالندوه» (خانۀ مشورت) ایجاد کرد که قریش به هنگام مشورت در آنجا جمع می شدند و در امور خود تصمیم گیری می کردند.بسیاری از تصمیمات مهم و حیاتی و نیز پیمان ها و معاهدات در دوران جاهلیت و حتی دوران اسلامی در این مکان اتخاذ و بسته می شد. قصی، حَنفی ها[3] را که دستشان از حرم کوتاه شده بود، دوباره به حاکمیت رساند.
از دیگر اقدامات قصی بن کلاب، ایجاد مناصب برای کعبه بود. این مناصب یا سمتها، کار انجام مناسک حج و ادارۀ امور حج برای بت پرستان و حنفاء را آسان می کرد.
مناصب کعبه عبارت بودند از:
1 رفادت: پذیرایی از زائران ( بت پرستانی که برای زیارت بت خانه با کاروان های تجاری به مکه می آمدند )
2 سقایت: آب دادن به این زائران ( زیرا حجاز سرزمینی خشک و بی آب است )
3 لواء: مسئول پرچم ها و نشان های قبایل مختلف
4 قـُبّه: اسلحه خانه ( زائران سلاح های خود را در آنجا به امانت می گذاشتند )
5 اَعِنّه: سرپرستی ستوران و چارپایان قبایل زائر
6 حجابت: پرده داری (مسئول پرده داری خانۀ کعبه «توجه شود که در آن زمان کعبه بت خانۀ حجاز بوده است نه چیزی که امروزه می شناسیم»)
7 سِدانت: پرده داری و کلید داری کعبه ( زیرا درون آن بت های با ارزش و هدایای گران بهاء قرار داشت )
8 سفارت: روابط بین ملل و قبایل ( ایجاد رابطۀ متعادل بین قبایل عرب که مدام در حال جنگ بودند )
9 دارالندوه: مشورت و تصمیم گیری در مورد امور
10 ازلام: چوب ها و تیرهای ویژۀ مشورت با بُت ها[4]
11 اِشناق: مؤسسۀ پرداخت دیه و غرامت « خون بها » ( در حجاز کشتار و دعوا و… بسیار فراوان بوده است )
12 قیادت: سرپرستی کاروان های بازرگانی ( کاروان های بازرگانی که برای زیارت کعبه و بت ها به مکه می آمدند و هدایا و تجارت را نیز همراه خود… )
13 قضا: داوری و…
14 عمارت[5]
قـُصی بن کلاب، همۀ این مناصب را در اختیار خود گرفت و لذا بر اساس روایتی دیگر او به مُجمّع یعنی جمع کنندۀ مناصب معروف شد که روایت قبلی یعنی جمع کنندۀ قبایل عرب درست تر به نظر می رسد. او آن مناصب را به هنگام مرگ بین چهار پسر خود تقسیم و وصیت کرد و آنان نیز به نوبۀ خو به صورت میـراث به فرزندانشان منتقـل ساختند. همواره در میان فرزندان آنها بر سر مناصب کعبه اختلافاتی بروز می کرد. بنی هاشم، بنی امیه و بنی عباس سه نسل معروف فرزندان قصی بن کلاب هستند. از میان فرزندان قصی، منصب سقایت و رفادت به عبد مناف رسید و سپس از او به هاشم فرزندش منتقل شد.
منابع:
1 ( ابن هشام، السیرة النبویة، 161/1 – ابن سعد، الطبقات الکبری 60/1 )
2 ( محمدبن جریر طبری، تاریخ الطبری، ص 811 تا 806 )
3 ( حنفی ها پیروان ابراهیم نبی بودند که بت پرست نبودند؛ و به رسم ابراهیم به دور کعبه طواف می کردند و مذهب پیامبر و امام علی پیش از اسلام نیز باید همین مکتب بوده باشد, بت پرستان نیز به پیروی از حنفاء بت های خود را درون کعبه قرار داده و به دور آن طواف می کردند )
4 ( ابن هشام، السیرة النبویة، 124/1 – 125 )
5 ( ابن ظهیره قریشی، الجامع اللطیف فی فضل مکه و اهلها و بناء بیت الشریف، ص 73 )