ساسانیان

سقوط ساسانیان 2

Naqsh_i_Rustam

جنگ قادسیه

این ادعای اسلام شناسانِ سنتی که در شبه جزیره عربستان قبایل متعددی زندگی می کردند که پس از پذیرفتن اسلام با یکدیگر متحد شدند و با هزاران جنگجو به کشور های مجاور حمله کردند درست نیست و حقیقت تاریخی را بیان نمی کند. بیش تر سرزمین عربستان (به جز قسمت جنوبی آن) پرجمیعت نبود و همین ساکنان کم این مناطق در هر دوره تاریخی نیز در نهایت فقر زندگی می کردند:

The Muslim traditions depict the Arabian Peninsula as filled with roaming nomadic tribes who, after conversion to Islam, supplied thousands of warrios for the conquest of al-Šām, Iraq, and Egypt. This view dose not beare close scrutiny. Most of the peninsula (excluding of course its southern coastal region ) is a parched desert which, judging from the material remains so far discovered, was never densely inhabited and whose population was not only sparse but extremely poor by any standard at any historical time (12)
طبری بیش از دو قرن بعد و بدون ارائه یک سند از جنگ قادسیه خبر داده است. اسلام شناس دانمارکی، Patricia Crone، اشاره می کند که «تاریخ نویسان سنتی (طبری و نویسندگان عرب قرن ۸ و ۹ –نویسنده) اطلاعات و جزئیات زیادی ارائه داده اند، اما هیچ سندی را ضمیمه این اطلاعات خود نکرده اند.»
What the tradition offers is thus a mass of detailed information, none of wich represents straightforward facts. (13)

طبری ادعا می کند که اخبار خود را از افراد مطلعی به دست آورده است که از نسلی به نسل دیگر به طور شفاهی انتقال داده اند. دست کم ۱۰ نسل باید اخبار جنگ قادسیه را از دهان به دهان نقل می کردند (پدربزرگ من گفت که از پدربزرگ خود شنیده ….) که در آخر این خبر ها به گوش طبری برسد و این تاریخ نویس آن ها را بر روی کاغذ بیاورد، بنویسد. طبری یک تاریخ نویس نبود، بلکه یک داستان نویس بود (تاریخ طبری که امروز در دسترس ماست نسخه اصلی که به دست خط طبری باشد نیست، این تاریخ در قرن ۱۱ یا ۱۲ رونویسی شده است). همچنین سبئوس، کشیش و تاریخ نویس ارمنی قرن ۷ میلادی، در کتاب خود «تاریخ هراکلیوس» از جنگ ایرانیان و اعراب در محل Herthican (حیره) خیلی کوتاه خبر می دهد. این تاریخ نویس ادامه می دهد که ساسانیان در این محل ۸۰ هزار سرباز به فرماندهی رستم در مقابل سپاه اعراب جمع کرده بودند. سبئوس در کتاب خود از قادسیه نام نبرده است و فقط به رستم اشاره کرده است که در جنگ کشته شده است:
The Persians reached a village called Herthican , with the Arabs close on their heels, ” The battle started and the Persian army fled before the Arab, who pursued them and put them to the sword, There perished the general Rstom ….” (۱۴)

اما چون سبئوس از رستم نام برده است، نویسندگان دوران بعد (طبری و تاریخ نویسان عرب) خبر می دهند که این حنگ در قادسیه اتفاق افتاده است. Yehuda Nevo و julith Koren اشاره می کنند که نوشته اصلی کتاب سبئوس در دست نیست و رونوشتی که امروز از این نویسنده قرن ۷ در اختیار ما قرار دارد در قرن ۱۰ / ۱۱ توسط نویسندگان دیگری ترجمه و رونویسی شده است (نسخه اصلی به زبان یونانی بوده در صورتی که رونوشت به خط ارمنی است). (۱۵)

مذهب شناس آلمانی، Suermann معتقد است (۱۶) سبئوس اطلاع کامل از اسلام داشته است، اما مناطق نام برده در کتاب این نویسنده ارمنی در شبه جزیره عربستان قرار ندارند، بلکه بیش تر سرزمین هایی هستند که در انجیل به آن ها اشاره شده است. سبئوس در کتاب خود خبر از «اتحاد اعراب با یهودیان» می دهد (Suermann, ص ۱۵۰) که ارتش هراکلیوس را شکست دادند. این خبرِ سبئوس واقعیت تاریخی را بیان نمی کند و یک افسانه است. پیمانی بین اعراب و یهودیان علیه بیزانس بسته نشده بود و بر عکس، اعراب سوریه از هراکلیوس در جنگ بیزانس علیه ایران پشتیبانی کردند. همچنین سبئوس اشاره به نامه ای می کند که معاویه به کنستانس، پادشاه بیزانس، نوشته است. در این نامه معاویه به پادشاه بیرانس پیشنهاد کرده است: «دین مسیح را رد کن و به خدای بزرگی که من ستایش می کنم بپیوند، خدای پدر ما ابراهیم.» (۱۷) معاویه در سنگ نبشته خود در حمام ”ام قیس“ نقش صلیب را حکاری کرده است و به همین علت نیز نمی توان پذیرفت که این خلیفه عرب تقاضای روی برگرداندن پادشاه بیزانس از مسیح را کرده باشد: چنین نامه ای را معاویه به پادشاه بیزانس ننوشته است. به علت نکات مثبتی که در کتاب “تاریخ هراکلیوس” در باره دین یهودیت نوشته شده است مذهب شناس آلمانی Karl-Heinz Ohlig بر این عقیده است که ناشر یا فردی که این کتاب را ترجمه کرده به طور قطع یک یهودی بوده است. (۱۸) با توجه به تناقضات و اطلاعات نادرست در خبرهای تاریخی ”تاریخ هراکلیوس” که به امکان زیاد هنگام ترجمه و رونویسی (به عمد؟) روی داده اند نمی توان برای اطلاع از جنگ قادسیه به کتاب سبئوس استناد کرد.

شرق شناس فرانسوی، Jean-Maurice Fiey، اشاره می کند به خبری از مشاجره بین Iso Yahb، (اسقف مسیحیان ایرانی در تیسفون بین سال های ۶۴۹ تا ۶۵۹) و عرب های مسیحی قطر. طبق این خبر مسیحیان عرب در قطر اسقف تیسفون را به رسمیت نمی شناختند. شرق شناس فرانسوی معتقد است که علت قیام مسیحیان قطری علیه اسقف Iso Yahb اشغال تیسفون توسط اعراب در سال ۶۳۵ و از بین رفتن اعمال نفوذ ایرانیان بر اعراب قطر از این تاریخ (۶۳۵) به بعد است:

En fait, ľ interruption des rapports entre catholicos et métropolite, avant ľ accession ď Īšōʿyaw au patriarcat et depuis, , nʾétait pas due seulement à des raisons personnelles. Si ľon retrace les étapes de la conquête musulmane, on se rend compte que Sêleucie Ctêsiphon êtait passée sous le contrôle arabe depuis 635,… (۱۹
به نقل از زرین کوب تیسفون در سال ۶۳۷ سقوط کرد (۲۰) اما، با توجه به نظریه شرق شناس فرانسوی، یک یا دو سال قبل از جنگ قادسیه (۶۳۵ ،۶۳۶) تیسفون در کنترل اعراب بود.

سکه شناس انگلیسی Susan Tyler-Smith اشاره می کند که فقط در ۱۷ ضراب خانه سکه های یزدگرد سوم ضرب شده اند و با توجه به دوران نسبتا طولانی سلطنت این پادشاه ساسانی (۶۳۲ – ۶۵۱) باید تعداد بیش تری ضرابخانه سکه از یزدگرد سوم ضرب می کردند. سکه های یزدگرد سوم فقط در سیستان، فارس و خوزستان ضرب شده اند. این سکه شناس انگلیسی ادامه می دهد که بیش تر سکه های یزدگرد سوم بین سال های ۶۳۲ تا ۶۳۳ ضرب شده اند و از سال ۶۳۶ تا ۶۳۷ فقط ضراب خانه های فارس و خوزستان سکه ضرب کردند. از سال ۶۳۴ تا ۶۳۵ و از سال ۶۴۱ تا ۶۴۲ سکه ای از یزدگرد سوم یافت نشده است:

بین سال های ۶۴۲ تا ۶۵۲ فقط ضراب خانه کرمان و شاید هم ضراب خانه سیستان سکه های یزدگرد سوم را ضرب کرده اند. Tyler-Smith در بررسی سکه های یزدگرد سوم به این نتیجه می رسد که این پادشاه تمام مناطق ایران را زیر کنترل خود نداشته است.
اما اگر یزدگرد سوم در سال ۶۴۱ به نقل از Tyler-Smith، سکه با نام حود ضرب نکرد دو سکه شناس A. Nikitin و G. Roth اشاره می کنند که اعراب سکه های در ضراب خانه کرمان که واژه عربی جید (خوب) بر روی آن ها حکاکی شده است را در سال ۶۴۱ ضرب کرده اند:

Die-engraver B was making dies only for Kerman province. Within this small group we find at least one jayyid coin (no.14)….. One of these coins (no.15) is of year 19. We may presume either that it was struck from an original Sasanian reverse die, or that the die-engraver had become employed just befor the Arab conquest of Kerman took place. (23)
این سکه شناساسان ادامه می دهند که عرب ها سکه های با نام یزدگرد سوم در سال ۲۰ در داراب ضرب کرده اند؛ اما داراب در سال ۶۴۴ به تصرف اعراب در آمد. این دو سکه شناس نیز معتقدند که یزدگرد سوم تمام ایران را تحت کنترل خود نداشته است:

For Example, there is a drachm with the name of ,Yazdgard, of year 20, bearing the mintmark of Darabgerd (no. 1): Darabgerd was taken by the Arabs in AH 23 (644)……. It means that this coin …… came from a city which by that time was no longer under Sasanian administration (24)
ایران شناس آلمانی Hans Gaube در کتاب خود اشاره به سکه هایی می کند که اعراب در سال ۶۴۱ در ضراب خانه های مختلف ایران (به سبک سکه های ساسانی) با نام خود ضرب کرده اند. (۲۵ ) با توجه به ضرب سکه های عربی در سال های ۶۴۰ تا ۶۴۲ در نقاط مختلف ایران نمی توان این ادعای کریستن سن را که ایران ”زیر فرمان یزدگرد سوم صورت واحد گرفت “ قبول کرد. یزدگرد سوم برای ”صورت واحد” گرفتن ایران احتیاج به یک ارتش نیرومند داشت، اما در سال ۶۲۷ ارتش دولت خسرو دوم پرویز، بعد از شکست از هراکلیوس، فروپاشید و ساسانیان نمی توانستند در سال های که آشفتگی و هرج و مرج دستگاه های دولتی (تاج گذاری ۱۰ پادشاه در مدت چهار سال) را فرا گرفته بود یک ارتش جدیدی را سازمان دهند که نخست در جنگ پل (جسر) در سال ۶۳۴ و پس از مدت زمانی کوتاه به نقل از طبری در قادسیه با ۱۰۰ هزار سرباز در برابر اعراب ایستادگی کند. به همین دلیل هم خبر کریستن سن که رستم ”فرماندهی کل نیروی لشکری را به عهده گرفت” و ”سپاهی بزرگ در پیرامون پایتخت حاضر شد” (۲۶) واقعیت تاریخی را بیان نمی کند.

اما این اعرابی که بین سال های ۶۴۰ تا ۶۴۲ در نقاط مختلف ایران (بیش تر در شرق ایران) به قدرت رسیده بودند و به نام خود سکه ضرب کردند عرب هایی نبودند که از خارج شبه جزیره عربستان به ایران حمله کرده بودند، بلکه عرب های ایرانی بودند که از اوائل دوره ساسانیان در ایران زندگی می کردند. یکی از ویژگی های سیاست خارجی ساسانیان انتقال ساکنان مناطق تسخیرشده به ایران بود: ساسانیان در سال ۲۴۱ شهر عرب نشین الحضر (۸۰ کیلومتری جنوب موصل – Hatra) را که در کناره رودخانه دجله قرار داشت به تصرف خود درآوردند و اعراب این منطقه را به شرق ایران انتقال دادند. شاپور اول به شهر انطاکیه (Antiochia) حمله کرد و کشیش مسیحی و تمام پیروان کلیسا را اسیر و در جندی شاپور اسکان داد. به نقل از زرتشت شناس معاصر آلمانی Stausberg، شاپور اول ده ها هزار از مسیحیان مناطق سوریه، کاپادوکیه و کیلیکیه (ترکیه امروز) را به ایران انتقال داد. این زرتشت شناس آلمانی همچنین اشاره می کند که به علت ازدواج مسیحیان انتقال داده شده با پیروان ادیان دیگر دین مسیحیت قوی ترین اقلیت دینی در ایران به شمار می آمد. (۲۷)

معروف ترین عرب ایرانی به نقل از اسلام شناسان سنتی عبدالملک مروان خلیفه پنجم امویان بود. بر روی سکه هایی که از عبدالملک مروان از سال ۶۹۶ در مرو ضرب شده اند نام عپدالملیک ی مروانان و نه عبدالملک بن مروان به زبان پهلوی دیده می شود. نام عبدالملک این طور بر روی سکه ضرب شده است: عپدالملیک ی مروانان –به لاتین = APDLMLIK-I MRWANAN.

نام ’عپدالملیک ی مروانان’ بر روی سکه مرو به خط پهلوی
(John Walker, A Catalogue of the Arab-Sassanian Coins, London 1941, P. 29)
در زبان پارسی ‘آن‘ اول حالت اضافی و ’آن‘ دوم حالت جمع است. به این ترتیب ‘مروانان’ یعنی شهروندان مروی، یا افرادی که از مرو هستند: عپدالملیک ی از مرو. تاریخ نویسان عرب و ایرانی قرن ۸ و ۹ نام ایرانی مروانان را بعد به مروان تغییر دادند.
جنگ نهاوندضرب سکه های عربی از سال ۶۴۰ به بعد در نقاط مختلف ایران نه فقط نشان می دهد که اعراب ایرانی (قبل از حنگ نهاوند) در این مناطق به قدرت رسیده بودند، بلکه این سکه ها همچنین خود نشانه فروپاشی نهایی دولت ساسانیان است، فروپاشی که بعد از شکست سپاهیان خسرو دوم پرویز در ارمنستان (۶۲۲) آغاز شد و با قتل این پادشاه (۶۲۸) شدت یافت. در سال ۶۴۱ هراکلیوس، متحد و هم پیمان اعراب، جان می سپارد و همسر این پادشاه به قدرت می رسد؛ اما همسر هراکلیوس را پادشاه جدید بیزانس به قتل می رساند. بعد از مرگ همسر هراکلیوس، اعراب سرزمین های شرق رودخانه دجله دیگر تعهدی در مقابل خانواده سلطنتی نداشتند و خود را موظف نمی دیدند از سیاست پادشاه جدید بیزانس پیروی کنند. این اعراب استقلال خود در بخش هایی از ایران را با ضرب سکه اعلام کردند و کنترل این مناطق در دست گرفتند. جنگ نهاوندی (۶۴۲) که طبری و تاریخ نویسان عرب از آن خبر داده اند همین استقلال اعراب ایرانی (با حمایت اعراب خارج از ایران) در ایران است. به همین علت نیر تعجب آور نیست که نخستین سکه ها از امیرالمومنین های عرب (لقب خلیفه از دوران عباسیان به بعد مرسوم شد)، معاویه، عپدولای زوبیران که بعد به زبان عربی می شود عبدالله بن زبیر و عبدالملک مروان به خط پهلوی در داراب فارس ضرب شده اند و نه به زبان عربی در سوریه یا شبه جزیره عربستان.
پس از نابودی ارتش ساسانیان و عقب نشینی بیزانس از سوریه و اورشلیم (۶۳۰) قبایل عرب تنها نیروی های مسلح در مناطق میان رودان بودند. فتح ها و تسخیر هایی که طبری و تاریخ نویسان عرب از آن ها خبر داده اند (در دوران عباسیان) در واقع به نقل از J. Koren و Y.D. Nevo، دست برد ها و سرقت های مسلحانه این قبایل عرب به سرحدات کشور های مجاور بود. یک نیروی نظامی برای جلوگیری از سرقت های اعراب در این سرحدات مستقر نبود:The picture the contemporary literary sources provide is rather of raids of the familiär type; the raiders stayed because they found no military opposition…… these were later selected and embellished in late Umayyad and early Abbasid times to form an Official History of the Conquest. (28
آبشخور
1 – Van Harvey. The Historian and the Believer. Toronto, Ontario: The Macmillan Company, 1966, P. 41-42
2 – Theodor Nöldeke, Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, aus der arabischen Chronik des Tabari, Leyden, E.J. Berlin, 1973, P. XIV
3 – Patricia Crone, Meccan trade and the rise of Islam, Oxford 1987, P. 230
4 – Yehuda D. Nevo and Judith Koren, Crossroads to Islam. New York 2003, p. 47
5 – Yehuda D. Nevo and Judith Koren, p. 47
6 – Yehuda D. Nevo and Judith Koren, P. 47
7 – James Howard-Johnston, Heraclius’ persian Campaigns and the Revival of the East Roman Empire, 622-630, in: War in History; Jan 1999, Vol. 6 Issue 1, P 1- 44
8 – Yehuda D. Nevo and Judith Koren, p. 47
9 – Yehuda D. Nevo and Judith Koren, p. 48 – ۴۹
10 – Yehuda D. Nevo and Judith Koren, P.135
11 – P. 479 ، ۱۳۸۴، آرتور کریستین سن، ایران در زمان ساسانیان، تهران
12 – Yehuda D. Nevo and Judith Koren, P. 67
13 – Patricia Crone, Meccan trade and the rise of Islam, Oxford 1987, P. 222
14 – Sebeos, ed. F. Macler , 1904, Ch 30
15 – Yehuda D. Nevo and Judith Koren, Crossroads to Islam. New York 2003, p. 129
16 – Harald Suerman, Juden und Muslime gemäß christlichen Texten zur Zeit Muhammads und in der Frühzeit des Islams, in: Holger Preißler, Heidi Stein (Hrsg). Annährung an das Fremde, XXVI. Deutscher Orientalistentag vom 25. bis 29.9.1995 im Leipzig, Stuttgart 1998, 145-154
17 – Sebeos, ed. F. Macler, P.139-140
18 – Karl-Heinz Ohlig, Der frühe Islam, eine historische Rekonstruktion anhand zeitgenössischer Quellen, Berlin, 2007, P. 248-255
19 – Jean-Maurice Fiey, Dioceses syriens orientaux du Golf persique, in: Memorial Mgr Gabriel Khouri-Sarkis, Belgique, 1956-1967, P. 187
20 – زرین کوب، تاریخ ایران بعد از اسلام، ص ۳۳۱
21 – Tyler-Smith, Susan, Coinage in the Name of Yazgerd III and the Arab Conquest
of Iran, Nomismatic Chronicle, 160 (2000), p. 140
22 – Tyler-Smith, Susan, P. 146-147
23 – Aleksander Nikitin and Günter Roth, “The earliest Arab-Sasanian coins”, Numismatic Chronicle, v.155. London, Royal Numismatic Society, 1995, pp.131-134
24 – Aleksander Nikitin and Günter Roth, P. 132
25 – H.Gaube, Arabosasanidische Numismatik , 1973, P. 12
26 – P. 481، ۱۳۸۴، آرتور کریستین سن، ایران در زمان ساسانیان، تهران
27 – Michael Stausberg, Die Religion Zarathushtras, Stuttgart; Berlin; Köln, 2002, P, 237
28– Yehuda D. Nevo and Judith Koren, Methodological Approaches to Islamic Studies. In: Der Islam 68 ( 1991) , P. 10
دکتر مسعود امیرخلیلی (انجمن پژوهشی ایرانشهر)

 

مطالب مرتبط

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *