اشکانیان

موسیقی ایرانی در دوران اشکانیان

موسیقی ایرانی در دوران اشکانیان

نگارنده : ایرانمهر

 

parthian_lute_player_rmo

ظاهرا بر اثر کوششی که ساسانیان در یکرنگ نشان دادن فرهنگ پارتی داشته اند و اینچنین شهرت داده اند که پارتیان یا اشکانیان تمدن درخور نگرشی نداشته اند و قومی بیابان گرد بوده اند و فردوسی بزرگ نیز در شاهنامه آورده است که :
از آنان به جز نام نشنیده ام نه در نامه ی خسروان دیده ام
با این حال نمی توان اهمیت نقش آنان و هنر پارتی را نادیده گرفت.


نکته ی دیگر این است که چون اشکانیان پس از سلوکی ها به قدرت رسیده اند عده¬ای تصور کرده اند که هنرایران در دورۀ پارتی تنزل کرده و تماما تحت تاثیر فرهنگ یونانی واقع شده است. همچنان که «پلوتارخ» مورخ یونان باستان می آورد که در جشنی که در دربار اشکانی برگزار شده بود نمایش هایی به زبان یونانی اجرا شده بوده است.


به رغم این گونه نظرهای غیر منصفانه، باید گفت پارتیان شعبه ای از نژاد آریایی بودند که از خراسان بزرگ یعنی سرزمین نسا (که بخشی از آن به نام درگز، بجنورد، قوچان و … به جای مانده است) ظهور کردند و نزدیک به 500 سال از مام میهن در برابر قوم¬های مهاجمی از آسیای مرکزی و به ویژه روم شرقی (بیزانس) دفاع کردند.


از نمونه های جالب توجه و باقی مانده از هنر آنان، ‌«ساتگین شاخی» جام مزینی است که در نسا یافته شده است و ظاهرا به سده ی دوم میلادی تعلق دارد و نگاره ی هنرمندانه ای است از مردی در حال بردن گوسفندی و دو موسیقیدان اشکانی (پارتی) که یکی از این دو هنرمند، سازی شبیه «لیر» در دست دارد و دیگری به نواختن سازی بادی که گویا «دونای» باشد مشغول است.


از این مهمتر «فهلویات» است، جمع مونث «فهلویه» منسوب به «فهلو» با معانی مجازی یا تبعی : شجاع، دلیر، بزرگ و حتی شهر یا شهری که در اصل به صورت پهله، پهلو، پرتو (در سنگ نبشته های داریوش بزرگ) و به معنی پارت بوده است. (حواشی دکتر محمد معین بر برهان قاطع)


«شمس قیس رازی» در کتاب «المُعَجَّم فی مَعاییر اشعارُ العَجَم» مؤلف در اوایل سده¬ی هفتم هجری (13 م.) و در ضمن شرح مربوط به «مسدس محذوف» از انواع بحر هَزَج (یکی از گونه های معروف شعر فارسی و هم ایقاع یا وزن موسیقایی در آن ایام) می گوید :
«… خوش ترین اوزان فهلویات است که ملحونات (شعرهای آهنگین) آن را اورامنان خوانند …»


و سپس می افزاید : «… اهل دانش، ملحونات این وزن را ترانه نام کردند و شعر مجرد آن را دوبیتی خوانند برای آنکه بنای آن بر دو بیت بیش نیست و مستعربه (عربی شده) آن را رباعی خوانند …»
بنابر آنچه «شمس قیس رازی» گفته است معلوم می شود رباعی در شعر فارسی وزنی نبوده است که ریشه¬ی عربی داشته و یا از اعراب اقتباس شده باشد، بنابراین وقتی در این وزن به قول او «ملحون» یعنی آهنگین خوانده می¬شده است «ترانه» می گفته اند و به شعر تنهایش اطلاق دوبیتی یا رباعی می کرده اند و به عبارت دیگر، ترانه همان رباعی همراه با آواز بوده است.


نکته ی شایان توجه دیگر در بیان «شمس قیس رازی»، ارتباط هنری ترانه با فهلویات است، به این معنی که نشان می دهد اشعار محلی کنونی همان ترانه و بقایای نمونه های اصیل قدیمی است. از طرفی نیز، چون بنابر توضیحی که داده شد، فهلوی مفهوم پهلوی یا پارتی دارد پس ما می توانیم تبلور یادگارهای باستانی شعرهای پارتی آهنگین را در آنها ملاحظه کنیم.


واژه ی اورامنان در «المعجم» نیز به نوبه ی خود «اورامان» یا «اورمن» کردستان ایران را تداعی می کند که اکنون از توابع شهرستان سنندج محسوب می شود و به استناد آنچه «شمس قیس رازی» گفته است می توان ترانه های آنجا را دارای اصالت و ریشه ی پارتی دانست، همچنین که «اورمن» در موسیقی کردی امروزه نیز اشعاری هستند معمولا 10 هجایی که هنوز باقی مانده¬اند.


اما ترانه که در زبان پهلوی «ترانک» گفته می شده و از ریشه ی اوستایی «تورنـَه» به معنی «تر و تازه» است،(حواشی دکتر محمد معین بر برهان قاطع) یکی از انواع شعر فارسی در اواخر دوره ی ساسانی بوده است که مانند «نامک» پهلوی که در فارسی دری به «نامه» تبدیل شده است، به صورت «ترانه» درآمده و تا حدی ویژگی های خود را حفظ کرده است. ترانه¬های پهلوی معمولا از 3 پاره با 8 هجا و گاه اندکی بیشتر تا 10 هجا تشکیل می شده و به علت سادگی الفاظ و زیبایی وزن در بین عامه ی مردم رواج داشته و به تعبیری عامیانه بوده است.


این است که ترانه ها یا شعرهای محلی نیز در حال حاضر از همان سادگی لفظ ها و مضمون ها یا به طور کلی ویژگی-های اصلی خود برخوردارند و به همین علت در گستره ی سده های متمادی همچنان زنده باقی مانده اند.


هم در این راستاست که بقایا یا یادگارهای فهلویات را می توان در نقاط دور افتاده ی ایران و در موسیقی بومی یا محلی ِبسیاری از مناطق میهن عزیز پیدا کرد.


چنانکه در شمال خراسان و از جمله قوچان، هنوز ترانههای 8 هجایی و به عبارت دیگر خاطره¬ی فهلویات پارتی وجود دارد و نمونه اش ترانه ی «رشید خان» یا صحیح تر «رشید جان» است که در آن «جان ِجان، رشید جان» به صورت برگردان یا ترجیع، تکرار می شود.


جالب توجه اینکه، بنابر پژوهش های اخیر معلوم شده است که در نیایشگاه¬های مانوی که پیرامون سال 584 میلادی در چین ساخته شده بودند آهنگ های تک نغمه ای زیبایی با برگردان «جان ِجان ِمانی» خوانده می شده است.


گذشته از واژه ی «گوسان» به معنی «موسیقیدان» یا «خنیاگر» که فخرالدین اسعد گرگانی در منظومه ی زیبای «ویس و رامین» بدان اشاره کرده است و امکان دارد بدلیل پارتی بودن اصل داستان ویس و رامین، این واژه نیز پارتی باشد و مؤلف «مجمل التواریخ والقصص» نیز «گوسان» یا «کوسان» را پهلوی دانسته، می توان در متون مانوی یافته شده در «تورفان» نمونه¬هایی از اصطلاحات موسیقیایی پارتی را بدست آورد.


لازم به یادآوری است، با آنکه مانی خود معاصر دوره ی ساسانی بوده است، به خاطر اینکه مادرش «پاتِگ»(باتیک یا تاتِگ) اهل ناحیه ای در قلمرو اشکانیان به نام «آسورستان»(آشور) بوده و مانی نیز در آنجا زاده شده است، ناخداگاه مقداری از واژه های پارتی با زبان مادریش در آثار او نیز وارد شده است، مانند :
«باش»(= سرودن یا آواز خواندن)، «باشا»(= نیایش آهنگین) و «سرُد»(= سرود و آواز)


بنابراصل سنت گرایی، یادمان شعرها و ترانه¬های باستانی تا مدت ها در دوران اسلامی نیز در ایران با عنوان «فهلویات» در نقاط مختلف و دوردست ایران باقی مانده بوده است. چنانچه «عبدالقادر مراغه ای»(838 هـ. – 1434 م.) بزرگ ترین موسیقیدان و موسیقی شناس بزرگ ایران پس از «فارابی» و «صفی الدین ارموی»(اُرمَوی)، مجلس سی-وسوم از مجالس چهل وپنج گانه ی بخش خاتمه¬ی کتاب «جامع الالحان» خود را به فهلویات اختصاص داده و زیر عنوان «المجلس الثالث و الثلاثون فی العربیات و الترکیات و الفهلویات و السایر الالسنه» [ 136 تا 144 هـ.ق] اشعاری را به زبان¬ها و لهجه های مختلف از جمله همدانی و رازی [در نسخه به خط عبدالقادر : راژی] آورده است تا خوانندگان علاقه مند و هنرمند، بتوانند در هنرنمایی های خود از آنها بهره ببرند و این نشان می دهد – همانطور که گفته شد – دست کم تا زمان عبدالقادر یعنی اوایل سده ی نهم هجری (15 م) فهلویات یا بقایای هنر ساسانی باقی مانده بوده است.

بن نوشت­ها :

1. مختصری درباره­ی موسیقی ایرانی – تقی بینش
2. فرهنگ برهان قاطع – خلف تبریزی
3. پژوهش­های میدانی

پایگاه پژوهشی آریابوم

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *